Probiotyki dla dorosłych i dzieci. Jak działa probiotyk?

W organizmie każdego człowieka żyją tryliony drobnoustrojów (zwanych mikrobiotą). Wśród nich są zarówno „dobre” (żyjące w swego rodzaju symbiozie ze swoim gospodarzem), jak i te „złe” – drobnoustroje chorobotwórcze. Obecnie najwięcej uwagi poświęca się mikrobiocie jelitowej i zależności między zaburzeniami równowagi składu i funkcji zasiedlających jelita drobnoustrojów a rozwojem chorób. Podkreśla się jednak, że każdy dysponuje indywidualną mikrobiotą – każdy z nas jest pod tym względem niepowtarzalny. Jak działają probiotyki? Jaki probiotyk dla dorosłych, a jaki dla dzieci?
Jak wybrać probiotyki dla dzieci i probiotyki dla dorosłych?
W artykule:
  • Probiotyki działają m.in. na ochronę organizmu przed kolonizacją przez patogeny oraz regulują pasaż treści jelitowej.
  • Co wybrać: probiotyk w postaci leku czy suplementu diety?
  • Jak stosować probiotyk przy antybiotyku? Działanie probiotyku przy biegunce, zespole jelita drażliwego i innych dolegliwości.

Co to jest probiotyk

Probiotyki to żywe drobnoustroje, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystny efekt zdrowotny.

Najczęściej stosowane w praktyce są szczepy bakterii z rodzaju Lactobacillus, Bifidobacterium, Escherichia coli i Bacillus oraz grzyby Saccharomyces boulardii.

Probiotyki są dostępne na rynku jako:

  • suplementy diety,
  • leki,
  • produkty fermentowane (np. jogurty probiotyczne),
  • składnik mleka modyfikowanego dla niemowląt.

Działanie probiotyku

Przykłady mechanizmów działania probiotyków:

  • produkcja witamin,
  • wzmacnianie (stabilizacja) bariery jelitowej,
  • metabolizm soli kwasów żółciowych,
  • aktywność enzymatyczna,
  • neutralizacja kancerogenów (czynników rakotwórczych),
  • ochrona organizmu gospodarza (np. człowieka) przed kolonizacją przez patogeny (drobnoustroje, ciało obce czy inne twory, który powodują rozwój choroby w organizmie gospodarza),
  • produkcja krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFA),
  • regulacja pasażu treści jelitowej,
  • normalizacja mikrobioty (utrzymywania lub przywracania równowagi).

Dodatkowo w zależności od szczepu, probiotyki mogą:

  • mieć wpływ na układ odpornościowy,
  • mieć wpływ na układ nerwowy,
  • mieć wpływ na układ hormonalny,
  • produkować określone substancje bioaktywne.

Efekt działania probiotyku zależy od konkretnego szczepu. Skuteczność dla każdego szczepu probiotycznego musi zostać potwierdzona w badaniach klinicznych (tj. z udziałem ludzi).

Bakterie probiotyczne.

Skuteczność probiotyków

Skuteczność stosowania probiotyków potwierdzono w wielu sytuacjach klinicznych, ale zauważa się, że są one używane w znacznie szerszej grupie chorób i zaburzeń niż w tych, dla których stwierdzono faktycznie efekt ich działania.

  • Nie można odnosić wyników badania potwierdzającego skuteczność danego szczepu do efektu działania innego, który nie został zbadany w badaniach klinicznych. Efekt może być również różny w zależności od preparatu – np. czy jest to jogurt probiotyczny, czy kapsułka z probiotykiem. Wydaje się to czymś oczywistym, a jednak nie jest.
  • Stosowanie probiotyków powinno być każdorazowo skonsultowane z lekarzem. Sięganie po preparaty o niepotwierdzonej skuteczności w danym zaburzeniu lub jednostce chorobowej, które mogą nie działać, bywa kosztochłonne.
  • Jeżeli na etykiecie producent podaje niepełną nazwę szczepu probiotycznego powinniśmy zastanowić się, czy nie sprzedaje nam „kota w worku” – szczepu o braku skuteczności i bezpieczeństwie potwierdzonych w badaniach klinicznych.

O skuteczności probiotyku mówimy w odniesieniu do konkretnego szczepu probiotycznego i określonej sytuacji klinicznej (tj. choroby lub zaburzenia). Efekt stosowania probiotyku jest zależny od szczepu i dawki.

Probiotyk preparat jednoskładnikowy czy wieloskładnikowy

Oprócz preparatów zawierających tylko jeden szczep probiotyczny (preparaty jednoskładnikowe), np. z Lactobacillus rhamnosus GG, dostępne są preparaty z dodatkiem innych składników, np. fruktooligosachardyów, witamin, innych szczepów probiotycznych (np. Saccharomyces boulardi) – czyli preparaty wieloskładnikowe.

Dodane składniki mogą wspomagać działanie danego szczepu probiotycznego, ale mogą też go hamować – dlatego tak ważne jest, aby skład preparatu był identyczny jak ten użyty w badaniu klinicznym potwierdzającym skuteczność jego działania. Więcej szczepów nie musi znaczyć lepiej.

Podobnie jak dla preparatów jednoskładników, efekt stosowania preparatu wieloskładnikowego (np. mieszanki szczepu probiotycznego i określonych witamin lub kilku szczepów probiotycznych) powinien zostać potwierdzony w wiarygodnych badaniach klinicznych z użyciem tego określonego preparatu w określonej dawce i u pacjentów z określoną chorobą.

Suplement diety czy probiotyk?

Zwykle jakość probiotyków dostępnych jako lek jest lepsza niż suplementów diety (m.in. z uwagi na inny zakres regulacji prawnych). Każdy produkt należy ocenić indywidualnie, na podstawie dostępnych danych naukowych. Optymalnie warto skonsultować się z lekarzem, który doradzi konkretny preparat dobrej jakości.

Probiotyki mogą mieć postać suplementu diety.

Uważa się, że kontrola jakości preparatów zawierających probiotyki jest obecnie niewystarczająca.

Przy zakupie probiotyku należy zwrócić uwagę na:

  • nazwę szczepu probiotycznego,
  • dawkę,
  • czy jest to preparat jednoskładnikowy, czy złożony (wieloskładnikowy),
  • czy jest to lek, czy suplement diety,
  • sposób przechowywania, data ważności,
  • czy skuteczność i bezpieczeństwo danego szczepu probiotycznego potwierdzono w określonej sytuacji klinicznej (zgodnej z przeznaczeniem) w określonej dawce.

Opracowano na podstawie [2,6-8].

Przeczytaj: Jaki probiotyk w ciąży?

Probiotyk przy antybiotyku

Tradycją stało się, że recepcie na antybiotyk towarzyszy zalecenie przez lekarza odpowiedniego probiotyku. Celem tej strategii jest profilaktyka jednego z działań niepożądanych związanych z antybiotykoterapią – biegunki poantybiotykowej. Powstaje ona na skutek dysbiozy (czyli zaburzenia równowagi w składzie i ilości mikrobioty), która jest powikłaniem stosowania antybiotyków.

Probiotyk powinien być stosowany przez cały okres przyjmowania antybiotyku i zgodnie z dawką rekomendowaną przez producenta danego preparatu (identyczną z tą stosowaną w badaniach klinicznych, w których udokumentowano jej skuteczność).

Nie ma wątpliwości, że stosowanie odpowiedniego szczepu probiotycznego we właściwej dawce powinno towarzyszyć antybiotykoterapii przez cały okres jej trwania.

Probiotyk z antybiotykiem
WskazanieZapobieganie biegunce związanej ze stosowaniem antybiotyków
Dorośli
  • Lactobacillus rhamnosus GG
  • Saccharomyces boulardii CNCM I-745
  • Lactobacillus acidophilus CL1285 i L.casei (Bio-K CL1285)
  •  Jogurt z Lactobacillus casei DN114, L. bulgaricus, Streptococcus thermophilus
Dzieci
  • Lactobacillus rhamnosus GG
  • Saccharomyces boulardii

Opracowano na podstawie [6, 7, 10, 12].

U dorosłych alternatywą jest jogurt zawierający trzy szczepy probiotyczne – Lactobacillus casei DN114, Lactobacillus bulgaricus i Streptococcus thermophilus, którego skuteczność (w porównaniu z placebo) potwierdzono w dobrej jakości badaniu klinicznym.

Probiotyk na biegunkę

Biegunka, biegunce nierówna. Efekt danego szczepu probiotycznego powinien być potwierdzony w określonym typie biegunki (danej chorobie). Poniżej zamieszczono dwa wskazania, gdzie stosowanie probiotyków jest rekomendowane – widać, że zakres szczepów, które są skuteczne w łagodzeniu biegunki o odmiennej przyczynie różni się.

Probiotyk a biegunka
WskazanieLeczenie ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego

Leczenie ostrej biegunki infekcyjnej

Dorośli
  • Lactobacillus rhamnosus GG
  • Saccharomyces boulardii CNCM I-745
Dane niespójne.
Dzieci
  • Lactobacillus rhamnosus GG
  • Saccharomyces boulardii
  • Lactobacillus rhamnosus GG
  • Saccharomyces boulardii
  • Lactobacillus reuteri DSM 17938

Stosowanie probiotyków nie jest zalecane w zapobieganiu biegunce podróżnych.

Opracowano na podstawie [6, 7].

Probiotyki na biegunkę.

Probiotyki na inne dolegliwości

Zespół jelita drażliwego

Obecnie brak silnych dowodów naukowych do stosowania probiotyków w zespole jelita drażliwego (IBS), choć istnieją badania wskazujące na prawdopodobny korzystny wpływ niektórych szczepów probiotycznych, jak i pewnych preparatów złożonych.

Szczepy probiotyczne, które mają prawdopodobny korzystny udział w łagodzeniu objawów zespołu jelita drażliwego u osób dorosłych:

  • Lactobacillus plantarum DSM 9843 (299v),
  • Bifidobacterium bifidum MIMBb75,
  • Bifidobacterium infantis 35624,
  • Bifidobacterium lactis,
  • Escherichia coli DSM17252,
  • Lactobacillus acidophilus SDC 2012, 2013.

Również obiecujące wyniki pojawiły się dla kilku preparatów złożonych (mieszanki kilku szczepów probiotycznych, nie wymieniono ich w tym artykule).

Opracowano na podstawie [6, 13].

U dzieci z zaburzeniami czynnościowymi przebiegającymi z bólem brzucha (w tym zespole jelita drażliwego), dotychczasowe badania kliniczne wskazują na możliwą skuteczność szczepu Lactobacillus rhamnosus GG, Lactobacillus reuteri DSM 17938 i mieszanki szczepów dostępnych na rynku pod nazwą VSL#3.

Zaznacza się jednak, że istnieje konieczność dalszych badań dotyczących wpływu stosowania probiotyków na objawy zespołu jelita drażliwego.

Wyniki badań w odniesieniu do skuteczności probiotyków w leczeniu IBS „balansują na granicy istotności statystycznej”, dlatego powinny być przyjmowane pod opieką lekarza.

Terapia zespołu jelita drażliwego nie jest prosta, dlatego tak ważna jest opieka specjalisty. Zna on rozpoznanie i przebieg choroby pacjenta, potrafi zapewnić mu odpowiednią edukację i zaproponować najbardziej dopasowane leczenie zgodnie z aktualnym stanem wiedzy naukowej, z uwzględnieniem wskazań i przeciwwskazań.

Czym są probiotyki  i jak działają?

W razie braku odpowiedzi na dane leczenie, może też zalecić opcję alternatywną. Pierwszym krokiem terapii są modyfikacje dietetyczne i stylu życia – probiotyki są jedną z nich, ale nie jedyną. Zaleca się też m.in.: olejek z mięty pieprzowej, dietę niskofodmapową – z ograniczeniem węglowodanów łatwo fermentujących, w tym: mono-, di- i oligosacharydów oraz polioli (tzw. FODMAP); aktywność fizyczną czy metody radzenia sobie ze stresem. Dostępne jest także leczenie farmakologiczne.

Zespół jelita drażliwego jest niestety chorobą o jeszcze słabo poznanym mechanizmie – w konsekwencji istnieje również ograniczona liczba metod leczenia. Postępowanie terapeutyczne często opiera się na metodzie prób i błędów.

Zespół jelita drażliwego jest głównie postrzegany jako zaburzenie związane z tzw. osią mózg-jelito, na które składają się czynniki psychiczne, środowiskowe i fizyczne – np. stres, depresja, zaburzenia lękowe, zmiana składu i ilości mikroflory jelitowej, zespół przerostu flory bakteryjnej jelita cienkiego (tzw. SIBO), spożywanie żywności bogatej w węglowodany łatwo fermentujące (tzw. FODMAP), przebyta infekcja, występowanie nadwrażliwości trzewnej i zaburzenie pasażu treści jelitowej.  

Psychobiotyki na zespół jelita drażliwego

Psychobiotyki to żywe drobnoustroje, które spożywane w odpowiedniej dawce, przynoszą korzyść zdrowotną u pacjentów z zaburzeniem lub chorobą na tle psychicznym.

W patogenezie zespołu jelita drażliwego dopatruje się roli tzw. osi mózg-jelito. Mechanizm działania wciąż w dużej mierze jest niejasny. Wykazano, że pewne drobnoustroje produkują neuroprzekaźniki np. serotoninę czy kwas gamma-aminomasłowy, które działają właśnie w obrębie osi mózg-jelito.

Obecnie badania dotyczące psychobiotyków odnoszą się głównie do pacjentów z zespołem jelita drażliwego, np. Bifidobacterium longum NCC3001, dla którego wykazano zmniejszenie ciężkości depresji i poprawę jakości życia, czemu towarzyszyły zmiany w obrębie stężeń neuroprzekaźników.

Zaparcia

W zaparciach czynnościowych probiotyki obecnie nie są zalecane, zarówno u dzieci, jak i dorosłych.

Kolka niemowlęca

W przypadku kolki niemowlęcej wykazano, że pewien szczep probiotyczny – Lactobacillus reuteri DSM17938 - redukuje czas płaczu u niemowląt, ale tylko tych karmionych piersią (nie preparatem mlekozastępczym).

Stosowanie tego samego szczepu probiotycznego przez pierwsze 3 miesiące życia niemowlęcia skracało czas płaczu w 3. miesiącu (zapobiegało kolce).

Otyłość

Żaden probiotyk nie jest obecnie zalecany ani w zapobieganiu, ani leczeniu otyłości.

Choroby alergiczne

Nie potwierdzono skuteczności stosowania probiotyków w zapobieganiu astmie, egzemie i wypryskowi u dzieci. Obecnie dane są niejednoznaczne w odniesieniu do leczenia i zapobiegania pozostałym chorobom alergicznym.

Probiotyki na zaburzenia trawienia laktozy

Wykazano, że spożywanie jogurtu zawierającego dwa szczepy probiotyczne – Streptococcus thermophilusLactobacillus delbreuckii subsp bulagricus wpływa korzystnie na trawienie laktozy i łagodzi objawy nietolerancji u osób dorosłych.

Odporność a probiotyki

Istnieją dane sugerujące, że pewne szczepy probiotyczne mogą mieć korzystny wpływ na odpowiedź układ odpornościowego (np. Lactobacillus rhamnosus GG w zapobieganiu biegunki szpitalnej u dzieci).

Bezpieczeństwo probiotyków

Decyzję o zastosowaniu probiotyku w danej sytuacji klinicznej powinien podjąć lekarz, który zna rozpoznanie i przebieg choroby pacjenta, wskazania do zastosowanie danego szczepu probiotycznego w określonym stanie chorobowym i ewentualne przeciwwskazania (tj. koszt leczenia, preferencje pacjenta, stan obniżonej odporności). Probiotyki są uznawane za bezpieczne, ale ich użycie powinno być rozważone indywidualnie u osób z grupy ryzyka (np. u osób z obniżoną odpornością).

Mikrobiota jelitowa

Jelita zasiedla nawet 104 drobnoustrojów. „Dobre” bakterie wspierają organizm gospodarza m.in. przez tworzenie bariery przed patogenami i stymulowanie układu odpornościowego. Łączy je zatem związek oparty na obopólnej korzyści (tzw. symbiozie). Kształtowanie mikrobioty jelitowej rozpoczyna się już po urodzeniu.

Czynniki, które wpływają na skład mikrobioty jelitowej:

  • rodzaj porodu (naturalny a cięcie cesarskie),
  • sposób karmienia (naturalne a sztuczne lub mieszane),
  • antybiotykoterapia (lekami, które nie wchłaniają się w przewodzie pokarmowym),
  • ekspozycja na czynniki środowiskowe (w domu lub szpitalu),
  • przyjmowanie probiotyków, prebiotyków i substancji bioaktywnych (np. laktoferyny),
  • transplantacja mikrobioty przewodu pokarmowego (tzw. przeszczep kału),
  • dieta.

Dysbioza, czyli zaburzenie równowagi składu i liczebności mikrobioty zostało odkryte w wielu chorobach – nie potwierdza to co prawda związku przyczynowo-skutkowego, ale wskazuje na możliwe powiązanie, m.in. z:

Prebiotyk, synbiotyk i postbiotyk - różnice

  • Prebiotyk to składnik selektywnie wykorzystywany przez drobnoustroje zasiedlające dany organizm (np. człowieka), przynoszący korzyści zdrowotne. Jest to składnik żywności (np. oligofruktoza, inulina, laktuloza, oligosacharydy mleka kobiecego i galaktooligosacharydy), który nie jest trawiony przez gospodarza, a stanowi swoisty pokarm dla zasiedlających go drobnoustrojów i w ten sposób przynosi korzyść dla zdrowia. Efekt może być różny dla każdego prebiotyku.
  • Synbiotyk to produkt, który zawiera zarówno probiotyk, jak i prebiotyk, przynoszący korzyść zdrowotną.
  • Postbiotyki to składniki bioaktywne wytwarzane przez drobnoustroje probiotyczne lub powstające w wyniku rozpadu ich komórek, przynoszące korzyść zdrowotną (np. kwas masłowy, krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe).

Referencje:

  1. Brody H. The gut mirobiome. Nature 2020; 577: 5.
  2. Hill C., Guarner F., Reid G. i wsp.: Expert consensus document: The International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics consensus statement on the scope and appropriate use of the term probiotic. Nat. Rev. Gastroenterol. Hepatol., 2014; 11: 506–514.
  3. Szajewska H. Zapytaj eksperta. Probiotyki. Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/artykuly/36953,zapytaj-eksperta-probiotyki (dostęp: 03.02.2020 r.).
  4. Gibson G.R. i wsp. Nature Reviews Gastroenterology and Hepatology 2017 491-502
  5. Aguilar-ToaláE., Garcia-Varela R., Garcia H. i wsp. Postbiotics: an devolving term within the functional foods field. Trends in Food Science & Technology 2018; 75; 105-114.
  6. World Gastroenterology Organisation Global Guidelines. Probiotics and prebiotics. February 2017.
  7. Szajewska H. Probiotyki – aktualny stan wiedzy i zalecenia dla praktyki klinicznej, https://www.mp.pl/gastrologia/wytyczne/168224,probiotyki-aktualny-stan-wiedzy-i-zalecenia-dla-praktyki-klinicznej (dostęp: 05.02.2020 r.).
  8. Patient education: probiotics (the basics). UpToDate, Topic 16894 Version 9.0.
  9. Kolaček S., Hojsak I., Canani R.B. i wsp.; ESPGHAN Working Group for Probiotics and Prebiotics: Commercial probiotic products: a call for improved quality control. A Position Paper by the ESPGHAN Working Group for Probiotics and Prebiotics. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2017; doi: 10.1097/MPG.0 000 000 000 001 603
  10. Szajewska H., Canani R.B., Guarino A. i wsp. Probiotics for the prevention of antibiotic-associated diarrhea in children. JPGN 2016; 62(3): 495-506.
  11. Mach T., Mrukowicz J. Biegunka związana z antybiotykoterapią. Medycyna Praktyczna Interna, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.4.24.1.3. (dostęp: 05.02.2020 r.).
  12. Hickson M., D'Souza A.L., Muthu N. i wsp.: Use of probiotic Lactobacillus preparation to prevent diarrhoea associated with antibiotics: randomised double blind placebo controlled trial. BMJ, 2007; 335: 80–83.
  13. Pietrzak A., Skrzydło-Radomańska B., Mulak A. i wsp. Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita drażliwego. Gastroenterology Review 2018; 13(4).
  14. Weizman Z., Abu-Abed J., Binsztok M. Lactobacillus reuteri DSM 17938 for the Management of Functional Abdominal Pain in Childhood: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. J Pediatr. 2016 Jul; 174: 160–164.e1.
  15. Romano C., Ferrau’ V., Cavataio F., Iacono G., Spina M., Lionetti E. i wsp. Lactobacillus reuteri in children with functional abdominal pain (FAP). J Paediatr Child Health. 2014 Oct; 50(10): E68-71.
  16. Guandalini S., Magazzù G., Chiaro A., La Balestra V., Di Nardo G., Gopalan S. i wsp. VSL#3 improves symptoms in children with irritable bowel syndrome: a multicenter, randomized, placebo-controlled, double-blind, crossover study. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2010 Jul;51(1): 24–30
  17. Horvath A., Dziechciarz P., Szajewska H. Meta-analysis: Lactobacillus rhamnosus GG for abdominal pain-related functional gastrointestinal disorders in childhood. Aliment Pharmacol Ther. 2011 Jun 1; 33(12): 1302–10
  18. DynaMed [Internet]. Ipswich (MA): EBSCO Information Services. 1995 - . Record No. T113627, Irritable Bowel Syndrome (IBS); [updated 2018 Nov 30, cited place cited date here]. Available from https://www.dynamed.com/topics/dmp~AN~T113627.
  19. Ford A.C., Lacy B.E., Talley N.J. Irritable Bowel Syndrome. N Engl J Med. 2017 Jun 29;376(26):2566-2578
  20. Ford A.C., Moayyedi P., Lacy B.E. i wsp. Task Force on the Management of Functional Bowel Disorders. American College of Gastroenterology monograph on the management of irritable bowel syndrome and chronic idiopathic constipation. Am J Gastroenterol. 2014 Aug;109 Suppl 1: 2-26.
  21. Rajindrajith S., Zeevenhooven J., Devanarayana N.M., Perera B.J.C., Benninga M.A. Functional abdominal pain disorders in children. Expert review of gastroenterology & hepatology. 2018; 12(4): 369-90.
  22. Newlove‐Delgado T.V., Martin A.E., Abbott R.A., Bethel A., Thompson‐Coon J., Whear R. i wsp. Dietary interventions for recurrent abdominal pain in childhood. Cochrane Database of Systematic Reviews. 2017(3).
  23. Smith P.A. The tantalizing links between gut microbes and the brain. Nature, 2015; 526 (7573): 312–314
  24. Dinan T.G., Stanton C., Cryan J.F. Psychobiotics: a novel class of psychotropic. Biol. Psychiatry, 2013; 74 (10): 720–726
  25. Pinto-Sanchez M.I., Hall G.B., Ghajar K. i wsp. Probiotic Bifidobacterium Longum NCC3001 reduces depression scores and alters brain activity: a pilot study in patients with irritable bowel syndrome. Gastroenterology 2017; 153(2): 448-459.
  26. Sung V., D’Amico F., Cabana M.D. i wsp. Lactobacillus reuteri to treat infant colic: a meta-analysis. Pediatrics 2018; 141(1): e20171811.
  27. Indrio F., Di Mauro A., Riezzo G. Prophylactic use of a probiotic in the prevention of colic, regurgitation, and functional constipation: a randomized clinical trial. JAMA Pediatr 2014; 168(3): 228-233.
  28. Szajewska H. Mikrobiota i jej modyfikacje. Medycyna Praktyczna Pediatria, https://www.mp.pl/pediatria/artykuly-wytyczne/postepy/180254,mikrobiota-i-jej-modyfikacje (dostęp: 05.02.2020 r.).
  29. EFSA Panel on Dietetic Products N and A (NDA). Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to live yoghurt cultures and improved lactose digestion (ID 1143, 2976) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA J. 2010 Oct 1;8(10):n/a-n/a.
  30. Boyle R.J., Robins-Browne R.M., Tang M.L.L. Probiotic use in clinical practice: what are the risks? Am J Clin Nutr 2006; 83: 1256-64.
  31. Putignani L., Del Chierico F., Petrucca A. i wsp. The human gut microbiota: a dynamic interplay with the host from birth to senescence settled during childhood. Pediatric RESEARCH 2014; 76(1): 2-10.
Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 18.02.2020
Data ostatniej aktualizacji 04.05.2022