Gruźlica – objawy, szczepionka przeciwko gruźlicy

Gruźlica to bakteryjna choroba zakaźna i zaraźliwa. Prątki mogą zaatakować każdy z układów, stąd w zależności od miejsca przebywania prątków gruźlicy może być gruźlica płuc, kości, układu moczowego czy węzłów chłonnych. Objawy zakażenia w początkowej fazie, o ile występują, są bardzo mało charakterystyczne. Poza kaszlem, stanami podgorączkowymi oraz osłabieniem i nocnymi potami, gruźlicę może cechować spadek masy ciała.

Przyjęło się uważać, że gruźlica jest chorobą społeczną i jeszcze do niedawna panowało przekonanie, że jest ona chorobą tylko i wyłącznie osób biednych i z marginesu społecznego. Dziś pogląd ten ulega zmianie i rośnie świadomość, że na gruźlicę może zachorować każdy, niezależnie od tego, z jakiej warstwy społecznej się wywodzi.

Co to jest gruźlica?

Gruźlica zajmuje wiele układów i tak do czynienia możemy mieć z gruźlicą płucną i gruźlicami pozapłucnymi, które zajmują kości, układ nerwowy, moczowo-płciowy, węzły chłonne czy opłucną. Najpowszechniej jednak występują zachorowania na postać płucną gruźlicy.

Gruźlica, jak wspomniano, to choroba zaraźliwa, co oznacza, że zachorowanie przenoszone jest
z osoby chorej na zdrową. Najczęściej źródłem zakażenia jest prątkujący chory, który nie został poddany leczeniu, a także bardzo rzadko chore na gruźlicę bydło. Uważa się, że pacjenci z gruźlicą pozapłucną oraz chore dzieci raczej nie stanowią ryzyka rozprzestrzeniania się zakażenia.

Źródła zakażenia gruźlicą 

Prątki gruźlicy płucnej przenoszone są zwykle drogą kropelkową. Do wydalania prątków dochodzi, podczas gdy chory obficie prątkujący kicha, kaszle, odkrztusza wydzielinę czy głośno mówi. Powstały w wyniku tego aerozol zawiera prątki gruźlicy, które potem osoby przebywające w otoczeniu prątkującego chorego wdychają wraz z powietrzem.

Bardzo rzadko do zakażenia dochodzi poprzez spożycie mięsa, mleka i ich przetworów wyprodukowanych ze zwierząt chorych na gruźlicę. Wśród pracowników ubojni i osób wykonujących sekcję zwłok gruźlików możliwa, choć niezmiernie rzadko, jest infekcja wszczepienna. Podobnie, bardzo rzadko dochodzi do zakażeń przeniesionych drogą płciową czy zakażeń wrodzonych.

Prątki gruźlicy - Jak dochodzi do zakażenia prątkami gruźlicy?

Gruźlica w Polsce

Z danych z prowadzonego nadzoru sanitarno - epidemiologicznego nad zachorowaniami na gruźlicę w Polsce wynika, że zapadalność na przestrzeni lat spada, jednak wciąż jest ona wyższa niż średnia dla Europy. Choroba zwykle dotyka osób w starszych grupach wieku. Na gruźlicę częściej zapadają mężczyźni niż kobiety.

W 2016 r. w Polsce zarejestrowano 6444 nowe przypadki zachorowania na gruźlicę, z czego 6116 stanowiła postać płucna gruźlicy. Wskaźnik zachorowań wyniósł wtedy 16,8 na 100 tys. mieszkańców.

Zachorowania i podejrzenia zachorowania na gruźlicę podlegają ustawowemu, obowiązkowemu zgłoszeniu do Inspekcji Sanitarnej, ponadto jest to choroba podlegająca obowiązkowej hospitalizacji i leczeniu.

Objawy gruźlicy

Objawy w początkowych fazach rozwoju gruźlicy są mało charakterystyczne, co czyni ją chorobą podstępną i często późno diagnozowaną. Wśród wielu chorych początkowe symptomy gruźlicy są dość skąpe i nie skłaniają chorych do szukania pomocy medycznej. Niezależnie od postaci pojawić się mogą niespecyficzne objawy.

Niespecyficzne objawy gruźlicy

  • gorączka i stany podgorączkowe, szczególnie nasilone w godzinach popołudniowych;
  • spadek apetytu oraz chudnięcie;
  • złe samopoczucie, osłabienie i zmęczenie;
  • znaczna potliwość nasilona w nocy.

Najczęstsze objawy gruźlicy

  • suchy kaszel trwający dłużej niż 3 tygodnie, którego nasilenie z czasem wzrasta. W postaci zaawansowanej choroby kaszel staje się mokry i chory odkrztusza plwocinę. W długo niezdiagnozowanej i nieleczonej gruźlicy dochodzi do krwioplucia lub masywnych krwotoków płucnych;
  • duszność i bóle w klatce piersiowej;
  • w prosówkowej gruźlicy płuc obecna jest także gorączka i znaczne duszności.

Jakie są objawy gruźlicy?

Objawy gruźlicy kości, gruźlicy węzłów chłonnych, gruźlicy układu moczowego

W gruźlicach pozapłucnych objawy również nie są szczególnie specyficzne i zależą od tego, gdzie powstało ognisko zapalne:

  • gruźlica kostno-stawowa - najczęściej występuję wśród osób starszych i często dużo czasu upływa zanim zostanie poprawnie zdiagnozowana. Objawy postaci kostnej to zwykle bolesność, obrzęk
    i ograniczony zakres ruchu chorego stawu. Początkowo bóle nie są silne, lecz z czasem wzmagają się i stają się bardzo dokuczliwe. Gruźlica kości najczęściej zajmuje kręgosłup i może prowadzić do jego złamania;
  • zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o etiologii gruźliczej - najczęściej chorują na nie dzieci. Przebieg tej postaci jest ciężki i w pierwszych chwilach cechuje się stanem podgorączkowym
    i sennością. Później dochodzą bóle głowy, wymioty, sztywność karku i zaburzenia świadomości, czasem porażenie nerwów i niedowłady;
  • opłucna postać gruźlicy - obserwuje się dużą ilość płynu w jamie opłucnej. Zwykle dotyka osób młodych. Gruźlica opłucna daje ostre objawy i są to gorączka, bóle w klatce piersiowej, duszność
    i kaszel;
  • gruźlica węzłów chłonnych - zazwyczaj ogranicza się do węzłów szyjnych i nadobojczykowych, które nie bolą, ale są powiększone. Skóra w obszarze zajętych węzłów nie ulega widocznej zmianie. Dopiero w dalszych fazach choroby mogą wytwarzać się przetoki, czyli otwory, z których wydobywa się ropny materiał z węzła;
  • gruźlica układu moczowo-płciowego zwykle objawia się bólem podczas oddawania moczu,
    u kobiet dodatkowo mogą pojawić się zaburzenia miesiączkowania i bóle w miednicy. Długo nieleczona może doprowadzić do bezpłodności.

Gruźlica na zdjęciu rentgenowskim płuc.

Przyczyny gruźlicy

Najczęściej zachorowanie na gruźlicę powodują prątki gruźlicy Mycobacterium tuberculosis. Rzadziej M. bovisM. africanum. Prątki te lubią środowisko wilgotne i chłodne. Z kolei ich wrogiem jest światło słoneczne oraz promienie ultrafioletowe, które po kilku minutach skutecznie unicestwiają prątki gruźlicy.

Okres wylęgania prątka gruźlicy, czyli czas od jego wniknięcia do organizmu do wystąpienia pierwszych objawów jest niełatwy do określenia. Zasadniczo osoba raz zainfekowana może rozwinąć chorobę w przeciągu całego swojego życia, jednak najwyższe ryzyko występuje w okresie dwóch lat od wniknięcia drobnoustroju do organizmu. Około 10 proc. zakażonych rozwija objawową, aktywną postać.

Prątki gruźlicze mają również zdolność do powodowania zakażeń latentnych, in. utajonych, co oznacza zdolność bytowania prątków w organizmie człowieka całe jego życie, ale bez możliwości wywołania objawów. Prątki takie są w stanie tzw. uśpienia i ich zdolność do wywołania choroby osłabła lub kompletnie zanikła. Sytuacja taka ma miejsce wśród ok. 90 proc. osób zakażonych prątkami gruźlicy.

Do zachorowania na gruźlicę częściej dochodzi wśród zakażonych prątkami osób z grup podwyższonego ryzyka, są to:

  • przede wszystkim zakażeni wirusem HIV (wg. danych WHO zakażeni wirusem są 20 – 37 bardziej podatni na zakażenie niż osoby zdrowe);
  • osoby palące papierosy,
  •  osoby nadużywające alkoholu,
  • osoby po przeszczepieniach narządów przyjmujące leki immunosupresyjne,
  • chorzy na nowotwory,
  •  chorzy na inne choroby przewlekłe, szczególnie na cukrzycę,
  • osoby, których dotyka głód i niedożywienie; ryzyko jest także wyższe u osób stosujących diety odchudzające,
  • osoby mieszkające w dużych skupiskach ludności (np. więźniowie, mieszkańcy koszarów, osoby korzystające z noclegowni, pensjonariusze domów opieki); zakażeniu ponadto sprzyja długie przybywanie w ciemnych i wilgotnych, słabo wentylowanych pomieszczeniach,
  • dzieci do lat 5 i osoby po 65 r.ż.

Diagnostyka gruźlicy

Podejrzenie zachorowania na gruźlicę jest wypadkową objawów klinicznych i szczegółowego wywiadu dotyczącego środowiska pacjenta oraz wyniku rentgenowskiego badania płuc. Z uwagi na obowiązujące w Polsce prawo atomowe o wskazaniu do badania RTG każdorazowo decyduje lekarz.

W kolejnych etapach diagnozy niezbędne jest wykonanie innych badań, których wyniki finalnie pozwolą wykluczyć lub potwierdzić gruźlicę. Również w tym przypadku decyzja o pogłębieniu diagnostyki i skierowaniu pacjenta na dodatkowe badania należy do lekarza.

Podstawowym materiałem w procesie stawiania diagnozy jest plwocina, którą poddaje się rozmazowi i/lub hodowli. W przypadku podejrzenia pozapłucnych postaci gruźlicy, zasadne jest pobranie praktycznie każdego, poza kałem, materiału biologicznego do badania.

Jeśli w rozmazie próbki stwierdza się prątki gruźlicy to jest to sygnał świadczący o tym, że osoba, od której pochodzi materiał najpewniej jest chora na gruźlicę oraz, że pacjent prątkuje i jest szczególnie niebezpieczny dla otoczenia.

Mimo że wykonanie rozmazu jest metodą szybką i niekosztowną, to jego dodatni wynik wymaga potwierdzenia hodowlą. Hodowla może być przeprowadzona na podłożach stałych lub płynnych.
W przypadku hodowli na podłożu stałym wstępny wynik dostępny jest po 4 - 6 tygodniach.

Zdecydowanie szybszy wynik daje hodowla na podłożu płynnym – tutaj pierwszy wynik można odebrać już po około tygodniu. Uzyskanie dodatniego wyniku hodowli definitywnie pozwala stwierdzić gruźlicę.

Badaniem, które wykazuje obecność prątków gruźlicy jest także bronchoskopia.

Genetyka w diagnostyce gruźlicy

Wraz z postępem nauki i technologii do diagnostyki gruźlicy stosuje się także metody genetyczne, które dają wynik już po 1- 2 dniach. Innymi badaniami stosowanymi w diagnostyce gruźlicy są testy IGRA, które bazują na wydzielaniu się interferonu gamma. Wykorzystać można również próbę tuberkulinową, jednak interpretacja wyniku próby nastręcza wielu problemów i nie daje pewności, zatem nie jest to szczególnie wiarygodna metoda rozpoznawania gruźlicy.

Zarówno testy IGRA jak i próba tuberkulinowa najlepiej się sprawdzają w identyfikacji utajonej postaci gruźlicy.

Leczenie gruźlicy

Gruźlica jest chorobą, którą z powodzeniem można wyleczyć, warunkiem jest jednak jej szybkie zdiagnozowanie i wdrożenie leczenia.

Leczenie gruźlicy ma przede wszystkim na celu:

  • wyeliminowanie ryzyka transmisji choroby na innych,
  • zatrzymanie namnażania bakterii,
  • wyleczenie chorego.

Standardowa kuracja antybiotykowa osoby chorej na gruźlicę jest dwuetapowa i trwa zazwyczaj 6 miesięcy. Długi czas leczenia i zastosowanie kilku leków jednocześnie związane jest z cechami, jakimi charakteryzują się prątki.

Do podziału prątków dochodzi bardzo wolno oraz mają one zdolność do przejścia w stan uśpienia, ponadto część prątków wykształciła oporność na najpopularniej stosowane antybiotyki. Stąd właśnie koniecznym jest, aby skuteczna terapia trwała kilka miesięcy i składała się z kilku różnych leków.

Pierwszy dwumiesięczny etap to intensywne leczenie, które polega na jednoczesnym podaniu co najmniej trzech różnych leków.

Drugi etap leczenia jest przeznaczony na unicestwienie reszty bakterii. Zwykle podaje się dwa
antybiotyki.

W Polsce szczepienie przeciwko gruźlicy jest obowiązkowe.

Leki na gruźlicę

Najczęściej stosowane leki w leczeniu gruźlicy:

  • ryfampicyna,
  • izoniazyd,
  • streptomycyna,
  • etambutol,
  • pirazynamid.

Zarówno chorzy na gruźlicę płucną jak i pozapłucną leczeni są w ten sam sposób. Czasem
w wyjątkowo skomplikowanych i ciężkich przypadkach czas i schemat leczenia jest modyfikowany, np. leczenie gruźlicy wielolekoopornej wydłuża się do 20 miesięcy i wymaga ono zastosowania innych niż wyżej wymienione leków.

Obecnie stosowane leki powodują, że obficie prątkujący chory przestaje być zagrożeniem dla otoczenia już pd 2 do 3 tygodni po włączeniu odpowiedniego leczenia.

Szczególnie ważne w leczeniu gruźlicy jest to, aby przedwcześnie nie przerywać kuracji i stosować się ściśle do zaleceń lekarzy. W przypadku nie stosowania się do wytycznych istnieje duże ryzyko, że najbardziej oporne prątki przeżyją.

Rokowania i powikłania gruźlicy

W przypadku wczesnego rozpoznania i szybkiego wdrożenia leczenia wyleczenie z gruźlicy jest możliwe. Rokowania są gorsze w przypadku chorych, u których wystąpiła gruźlica wielolekooporna. Terapia jest dłuższa i mniej skuteczna oraz słabiej tolerowana przez organizm, a leki mogą wykazywać działanie toksyczne na tkanki.

Ponadto leczenie chorych na gruźlicę preparatami tzw. „drugiego rzutu” jest znacznie kosztowniejsze. 

Powikłania w gruźlicy

  • odma opłucnowa,
  • ropniak opłucnej,
  • zwłóknienie opłucnej,
  • krwotok płucny,
  • amyloidoza.

Ponadto trzeba mieć na uwadze, że w związku z leczeniem kilkoma preparatami naraz możliwe jest wystąpienie działań niepożądanych stosowanych leków.

Zapobieganie gruźlicy

Od wielu lat na rynku dostępna jest szczepionka przeciwko gruźlicy. W Polsce szczepienie przeciwko gruźlicy jest obowiązkowe. Szczepionkę podaje się jednorazowo noworodkowi w pierwszej dobie życia. Jej stosowanie skutecznie obniża wśród dzieci ryzyko zachorowania na ciężkie postacie gruźlicy. Preparat jest bezpieczny i bardzo rzadko powoduje odczyny poszczepienne.

Nie zaleca się podawania szczepionki dzieciom z niedoborami odporności, np. zakażonymi HIV czy noworodkom, których matki chorują na gruźlicę.

W niektórych sytuacjach, takich jak np. kontakt osoby chorej ze zdrową, lekarz decyduje się na profilaktyczne przepisanie izoniazydu. Działanie takie ma zminimalizować ryzyko zachorowania na gruźlicę u osoby, które miały kontakt z chorym.

Zalecane postępowanie w przypadku gruźlicy 

  • Jeśli jesteś rodzicem, zaszczep swoje dziecko przeciwko gruźlicy. Nie daj wprowadzić się w błąd przeciwnikom szczepień, a wiedzę o wakcynacji czerp od personelu medycznego i z rzetelnych źródeł.
  • Cierpisz na przewlekły kaszel? Nie bagatelizuj tego objawu. Skonsultuj się z lekarzem. Podobnie, gdy dużo schudłaś/eś mimo nie stosowania diet odchudzających.
  • Jeśli już chorujesz, to ściśle stosuj się do zaleceń personelu medycznego oraz pracowników Inspekcji Sanitarnej. Unikaj kontaktu z małymi dziećmi, a także często wietrz pomieszczenia, w których przebywasz.

Jeśli miałaś/eś kontakt z kimś, u kogo podejrzewa się lub rozpoznano gruźlicę również niezwłocznie skontaktuj się z lekarzem.

 

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 13.09.2018
Data ostatniej aktualizacji 22.08.2022