Fake news – jak odróżnić fakt od fikcji? Czym jest celebrity-based medicine?

Co to jest fake news?

Fake news to według definicji PWN: „nieprawdziwe, fałszywe wiadomości, najczęściej rozpowszechniane przez tabloidy w celu wywołania sensacji, bądź zniesławienia kogoś (…)”. Nie ma formalnej definicji tego pojęcia. Zwykle mamy do czynienia z jego luźnym tłumaczeniem.

Głównym zadaniem rozpowszechnienia fałszywej informacji jest celowe wprowadzenie czytającego w błąd lub zszokowanie go. Zwykle zawiera ona trochę prawdy, ale również żartu lub dezinformacji. Dlatego niestety tak trudno czasem rozróżnić fake news od faktu.

Dobrym przykładem jest panująca pandemia COVID-19 (ang. coronavirus disease 2019). Osoby rozpowszechniające nieprawdziwe informacje na jej temat wykorzystały sprzyjające okoliczności. Temat wzbudzał ogromne zainteresowanie, a stan wiedzy naukowej był ograniczony i dopiero się rozwijał. Od początku pandemii nowego koronawirusa jesteśmy zasypywani nowymi informacjami w telewizji, prasie, internecie, a zwłaszcza w mediach społecznościowych. Teraz już wiemy, że wiele z nich, szczególnie tych najbardziej sensacyjnych, okazało się fake newsami.

Wiele z tych fałszywych newsów było przekazywanych na zasadzie „łańcuszków” (czyli jedna osoba przesyła go drugiej, ta druga trzeciej, trzecia kolejnej itd.), dzięki czemu szybko się rozpowszechniały.

Zarówno polski rząd, jak i Światowa Organizacja Zdrowia próbują walczyć z dezinformacją i zwiększaniem paniki, która nie jest pożądana. Jesteśmy wystarczająco zestresowani, więc nie warto dawać się mediom „nabijać w butelkę”.

Przykłady fake news

Część fake newsów wydaje się żartobliwa i mało szkodliwa, ale niestety wiele z nich jest zwyczajnie niebezpiecznych dla zdrowia. Trudno przewidzieć, do czego może doprowadzić osobę chorą wiara w nieprawdziwą informację.

Więcej mitów i faktów znajdziesz na stronach:

• https://www.gov.pl/web/koronawirus/walczymy-z-falszywymi-informacjami
• https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters
• https://ihealthfacts.ie/

Oczywiście przykładów fake newsów i tego, że ulegamy medycznym mitom jest coraz więcej. Stąd rosnąca liczba przeciwników szczepień, a tym samym nieszczepionych dzieci, i amatorów suplementów diety czy „testerów” diety cud.

Sięganie po medycynę alternatywną o niesprawdzonej skuteczności i bezpieczeństwie może prowadzić do rezygnacji z terapii, która pomaga pacjentowi, co może kończyć się w niektórych przypadkach nawet śmiercią.

Celebrytyzacja nauki (celebrity-based medicine)

Organizacje pacjenckie również zaczęły walczyć z fałszywymi informacjami podawanymi przez osoby publiczne, organizując inicjatywę „Stop celebrytyzacji pseudonauki”.

Często celebryci zajmują stanowisko w sprawach zdrowotnych, na temat których nie mają dostatecznej wiedzy. Podawane przez nich informacje mijają się często z tymi, które można znaleźć w badaniach naukowych. W przeciwieństwie do „evidence-based medicine”, czyli nauki opartej na dowodach (lub danych) naukowych, tę opartą na słowach lub zachowaniach idola nazywa się „celebrity-based medicine”.

W analizie artykułów opublikowanych w latach 2005-2006, dotyczących alternatywnych metod leczenia promowanych przez celebrytów, zwrócono uwagę, że celebryci zwykle powołują się na medycynę alternatywną, czyli homeopatię, akupunkturę, diety alternatywne i ajurwedę, a tym samym ją promują. Ważne jest, aby w każdym przypadku sprawdzić, czy dana terapia ma potwierdzoną skuteczność i bezpieczeństwo w badaniach klinicznych w danym wskazaniu. Jeżeli nie, poszukać innych metod, dla których są takie dane. Zdarza się, że w danym wskazaniu nie ma znanego skutecznego leczenia lub metody profilaktyki. Wtedy zwykle opieramy się na analizie korzyści i ryzyka.

Celebryci i inne osoby publiczne powinny zdawać sobie sprawę z wpływu, jaki mają na podejmowanie decyzji w sprawie zdrowia przez społeczeństwo i zachowywać się bardziej odpowiedzialnie. Często wykorzystują swoją pozycję i promują określone metody leczenia czy produkty lecznicze. Medycyna alternatywna i chęć stosowania jej metod są w dużej mierze zależne od obecnej mody – opierającej się właśnie na „celebrity-based medicine”.

Celebrity-based medicine a medycyna alternatywna

Wydaje się, że „celebrity-based medicine” jest dla medycyny alternatywnej tym, czym „evidence-based medicine” dla standardowego nurtu medycyny.

Według danych z 2012 r. Amerykanie, którzy korzystali z medycyny alternatywnej, najchętniej stosowali: suplementy diety, czyli witaminy i składniki mineralne, głębokie oddychanie, jogę, tai chi lub qi gong, chiropraktykę i osteopatię, medytację, masaż, diety alternatywne i homeopatię.

Medycyna alternatywna a nowotwory

Badania wykazały, że celebryci mają wpływ na poszukiwanie przez społeczeństwo informacji dotyczących nowotworów oraz wykonywanie badań skriningowych (przesiewowych). Niestety często pacjenci uważają dowody naukowe płynące z badań klinicznych za mniej przekonywujące niż zwierzenia celebrytów. Teoretycznie każda osoba, która doświadczyła choroby, może opowiadać swoją historię, przy czym z uwagi na wpływ, jaki mają osoby popularne, może to sprawić, że chorzy chętniej będą sięgać po promowaną medycynę alternatywną niż standardowe leczenie zalecane przez lekarzy.

Celebryci mogą być pomocnymi partnerami w promocji zdrowego stylu życia i badań skriningowych z uwagi na swój większy wpływ na opinię publiczną niż ludzie medycyny, ale pod warunkiem, że przekaz jest wiarygodny i oparty na danych naukowych.

Zdarzają się sytuacje, gdy pacjenci zarzucają standardowe leczenie, zwłaszcza onkologiczne, by próbować ratować się metodami medycyny alternatywnej. Szczególnie łatwo uwierzyć osobom, które obiecują ozdrowienie, w sytuacji, gdy medycyna nie daje im już zbyt dużych nadziei. Warto się jednak zastanowić, co będzie, jeżeli terapia alternatywna nie zadziała, a pacjent wypadnie już z terapii lekowej, do której nie będzie już powrotu, a która mniej lub bardziej przedłużała jego życie. Sprawia to, że pacjenci czasem tracą swoją szansę na przeżycie lub na dłuższe życie.

Metody o niepotwierdzonej skuteczności mogą wiązać się z minimalnym ryzykiem, ale czasami mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia.

Wpływ celebrytów na decyzje zdrowotne, wybrane mechanizmy

Za wpływ celebrytów na opinię publiczną wydaje się odpowiadać szereg mechanizmów. Poniżej wymieniono niektóre z nich:

• Ludzie podejmują decyzje na podstawie doświadczeń i zachowań innych osób, które znalazły się w podobnej sytuacji.
• Celebryci często wskazują na osobiste doświadczenie i swój sukces związany ze stosowaniem danego produktu, co jest odbierane jako wiarygodne źródło informacji dotyczące zdrowia.
• Ludzie wierzą, że stosując produkty promowane i używane przez celebrytów upodobnią się do nich, także pod względem charakteru.
• Celebryci są postrzegani jako ludzie sukcesu, co sprawia, że traktuje się ich jako ekspertów różnych dziedzin, w tym zdrowia.
• Ludzie podążają za radami celebrytów, które pasują do ich postrzegania własnego ja lub są związane z tym, jak chcą siebie postrzegać.
• Rady zdrowotne celebrytów łatwo się rozpowszechniają między ludźmi (na zasadzie tzw. „łańcuszków”).

Jak szukać wiarygodnych informacji

Korzystaj ze sprawdzonych źródeł informacji dotyczących COVID-19 i zdrowia:

• https://www.gov.pl/web/koronawirus
• https://gis.gov.pl/kategoria/aktualnosci/
• https://www.nfz.gov.pl/
• https://www.ecdc.europa.eu/en
• https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019
• https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-nCoV/index.html
• https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/koronawirus/

Dla osób bardziej zawansowanych w szukaniu danych medycznych przydatne są bazy naukowe:

• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
• https://www.cochranelibrary.com/
• https://www.tripdatabase.com/

Jak odróżnić fake od faktu?

Zdarza się, że już na pierwszy rzut oka, informacja wydaje się nieprawdziwa, ale czasem jest to bardziej zakamuflowane.

• Zawsze zwracaj uwagę na źródło informacji.

Informacje, przy których podano fachowe źródło (optymalnie piśmiennictwo naukowe), są bardziej wiarygodne i wartościowe. Nie znaczy to oczywiście, że informacja bez podanego źródła musi być fałszywa, ale jest niepewna. Jeżeli masz taką możliwość, dopytaj autora o źródło.

• Nowa metoda leczenia nie musi być skuteczniejsza.

Pojawienie się informacji o nowej metodzie leczenia zazwyczaj wzbudza duże zainteresowanie. Zdarzało się jednak, że nowe leki, które wydawały się obiecujące, po kilku latach musiały zostać wycofane z rynku z uwagi na efekty uboczne, których nie zaobserwowano w badaniach rejestracyjnych. Ten sam problem dotyczy zachęcających diet o chwytliwych nazwach, które zwykle mają przynieść szybką redukcję masy ciała, ale rzadko kiedy odwołują się do długoterminowej skuteczności – ponieważ zwykle nic o niej nie wiadomo.

Osoby, które kategorycznie zalecają tylko jedną metodę leczenia, np. głodówkę, określoną suplementację, akupunkturę, ajurwedę, niezależnie od wskazania powinny wzbudzać naszą czujność. W przeciwieństwie do takich osób, lekarz stara się dobrać, spośród szeregu metod diagnostycznych i leczniczych, tę możliwie najskuteczniejszą i najbezpieczniejszą, opierając się na aktualnych danych naukowych, ale też własnym doświadczeniu i preferencjach pacjenta. Wiele decyzji opiera się na analizie bilansu korzyści i ryzyka dla pacjenta. Skuteczność i bezpieczeństwo danej metody leczenia powinny być potwierdzone w konkretnej chorobie.

• Unikaj bardzo kategorycznych opinii osób spoza branży medycznej, która zachęcają do stosowania tej samej metody leczenia niezależnie od wskazania.
• Badania obserwacyjnie nie pozwalają na potwierdzenie skuteczności danej metody leczenia.

Często na podstawie współwystępowania dwóch czynników  określa się związek między występowaniem jednego czynnika jako przyczyny i drugiego czynnika jako jego konsekwencji (np. niskie stężenie selenu u osób z cukrzycą typu 2 sugeruje, że suplementacja może być korzystna u pacjentów z cukrzycą typu 2), co nie musi być prawdą. Na podstawie badań obserwacyjnych można określić tylko, że dane czynniki współwystępują, ale nie możemy określić przyczynowo-skutkowości. Do tego potrzebujemy wyników badania interwencyjnego.

Badana populacja (np. osoby dorosłe z cukrzycą typu 2) musi zostać poddana działaniu pewnego czynnika (np. suplementacja selenu w określonej dawce i formie), by sprawdzić, czy po określonym czasie stosowania wystąpił podejrzewany efekt, np. w postaci dolegliwości, złagodzenia dolegliwości czy rozwoju choroby (w tym wypadku lepszej kontroli glikemii, mniejszego ryzyka powikłań związanych z cukrzycą czy poprawy parametrów profilu lipidowego, np. obniżenia stężenia cholesterolu LDL).

W przypadku badań obserwacyjnych nie raz trudno wyeliminować działanie czynników zakłócających, czyli tych, które mogą wpłynąć na wynik (np. styl życia, choroby współistniejące). W wielu wypadkach wyniki badań interwencyjnych nie potwierdziły hipotez płynących z obserwacji (korzystając z wspomnianego przykładu, w badaniach interwencyjnych nie wykazano wpływu suplementacji selenu na kontrolę cukrzycy typu 2 u osób dorosłych).

Interpretacja informacji naukowej – nie tylko dla orłów

Wyniki badań naukowych w zależności od modelu (np. obserwacyjny, interwencyjny) cechuje różna siła dowodu naukowego.

Czy badania na zwierzętach są niczym wobec przeglądów systematycznych? Absolutnie nie. Model badania ściśle zależy od pytania. Każdy model badania odgrywa swoją rolę i jest w tej roli niezastąpiony, ale musimy umieć wyciągać odpowiednie wnioski w zależności od tego, z czym mamy do czynienia.

Opracowano na podstawie: Szajewska H., Evidence-Based Medicine and Clinical Research: Both Are Needed, Neither is Perfect. Ann Nutr Metab 2018; 72(Suppl 3): 13-23.

Referencje:

1. https://sjp.pwn.pl/mlodziezowe-slowo-roku/haslo/fake-news;6368870.html https://cik.uke.gov.pl/news/fake-news-czyli-falszywa-prawda,191.html
2. https://www.politykazdrowotna.com/59614,stop-celebrytyzacji-pseudonauki-wspolna-akcja-20-organizacji
3. https://www.nhs.uk/conditions/complementary-and-alternative-medicine/
4. https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/cam
5. https://www.nccih.nih.gov/health/complementary-alternative-or-integrative-health-whats-in-a-name
6. https://alivia.org.pl/wiedza-o-raku/medycyna-alternatywna-czy-jest-dobra-dla-pacjentow-chorych-na-raka/
7. Yerramilli D., Charrow A., Caplan A. How should clinicians respond when patients are influenced by celebrities’ cancer stories? AMA J Ethics 2018; 20(11): E1075-1081.
8. Ernst E., Pittler M.H. Celebrity-based medicine. Med J Aust 2006; 185(11): 680-681.
9. https://www.politykazdrowotna.com/59614,stop-celebrytyzacji-pseudonauki-wspolna-akcja-20-organizacji
10. HoffmannJ., Mansoor Y., Natt N. i wsp. Celebrities’ impact on health-related knowledge, attitudes, behaviours, and status outcomes: protocol for a systematic review, meta-analysis
11. Szajewska H. Evidence-Based Medicine and Clinical Research: Both Are Needed, Neither is Perfect. Ann Nutr Metab 2018; 72(Suppl 3): 13-23.
12. Stróżyk A., Osica Z., Przybylak J.D., et al. Effectiveness and safety of selenium supplementation for type 2 diabetes mellitus in adults: a systematic review of randomised controlled trials. J Hum Nutr Diet. 2019;32(5):635‐645
13. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/myth-busters (dostęp: 3.06.2020 r.)
14. Szajewska H., Horvath A. Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Medycyna Praktyczna, Kraków 2017.
15. Lockey R.F. The myth of hypoallergenic dogs (and cats). J Allergy Clin Immunol. 2012; 130(4): 910-911.
16. Drutz J.E. Autism spectrum disorder and chronic disease: no evidence for vaccines or thimerosal as a contributing factor. UpToDate, Topic 2861 Version 39.0.
17. Horvath A., Szajewska H. „Burza w szklance soku” – komentarz do wytycznych Amerykańskiej Akademii Pediatrii. Standardy Medyczne/Pediatria 2017; 14: 877-878.
18. Fewtrell M., Bronsky J., Campoy C. i wsp. Complementary Feeding: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2017; 64(1): 119-132.