Energetyki - czy są szkodliwe dla zdrowia, wpływ na organizm, co zawierają

Co to są energetyki?

Napoje energetyczne, zwane potocznie energetykami, to grupa produktów spożywczych charakteryzujących się wysoką zawartością kofeiny (w proporcji przewyższającej 150 mg/l) lub tauryny oraz innych substancji o działaniu stymulującym, takich jak np. guarana czy L-karnityna, W swoim składzie mogą zawierać także aminokwasy oraz witaminy z grupy B. 
W Europie, napoje energetyczne są znane od drugiej połowy XX w., kiedy to na rynku austriackim pojawił się jeden z popularnych energetyków. Od tego czasu, na całym świecie popularność tej grupy produktów nieustannie wzrasta. 

Jak napoje energetyczne wpływają na zdrowie?

Spożywanie napojów energetycznych motywowane jest najczęściej ich wpływem na redukcję zmęczenia fizycznego i psychicznego, poprawę koncentracji i zdolności poznawczych oraz wydolności organizmu. Niejednokrotnie zdarza się, że produkty te spożywane są okazjonalnie, w stanach zwiększonej aktywności, np. podczas sesji egzaminacyjnej czy długotrwałej pracy. Niestety znaczna część osób sięga po energetyki w celu redukcji pragnienia lub co gorsze, łączy je z alkoholem. Dlatego warto mieć na uwadze, że oddziaływanie tych napojów  na nasze zdrowie nie pozostaje obojętne. 

Potencjalnie szkodliwy wpływ energetyków na organizm człowieka uzależniony jest m.in. od stężenia substancji czynnych zawartych w tym produkcie, proporcji pomiędzy nimi, a także od indywidualnych predyspozycji osoby, która spożywa dany produkt, takich jak wiek, masa ciała, wrażliwość na określone składniki czy ilości wypitego napoju - podkreśla mgr Luiza Woźniak, dietetyk. 

Skutki uboczne spożywania energetyków

Działania niepożądane wynikające z konsumpcji energetyków mogą mieć różny charakter i nasilenie. Do najczęściej zgłaszanych objawów zalicza się dolegliwości ze strony układu sercowo-naczyniowego oraz nerwowego, takie jak np.: 

• ból głowy,
• bezsenność,
• wahania nastroju,
• nerwowość i skłonność do depresji,
• drżenie rąk,
• zmniejszoną tolerancję na stres,
• zaburzenia pracy serca,
• często występują również objawy żołądkowo-jelitowe.

Do długoterminowych skutków spożywania napojów energetycznych należy m.in. zmniejszenie wrażliwości tkanek na insulinę, nadmierna agregacja płytek krwi oraz pogorszenie funkcji śródbłonka, co w rezultacie może prowadzić do zwiększonego ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2, otyłości, nadciśnienia tętniczego, a także incydentów sercowo-naczyniowych, bezpośrednio zagrażających życiu.

• Przeczytaj także: Hiperinsulinemia - dieta, objawy i leczenie

Co jest w składzie enetgetyków?

Dostępne na rynku napoje energetyczne zawierają w swoim składzie szereg substancji, które wywierają określony wpływ na funkcjonowanie naszego organizmu. Poza powszechnie znaną kofeiną są one również źródłem innych składników, takich jak witaminy, aminokwasy czy substancje pochodzenia roślinnego (np. żeń-szeń, miłorząb japoński).

Kofeina

Kofeina to podstawowy składnik większości energetyków. Jest alkaloidem, którego źródłem w diecie są również kawa i herbata, kakao, czekolada. Mechanizm działania kofeiny wiąże się przede wszystkim z jej wpływem na ośrodkowy układ nerwowy. Po spożyciu tej substancji psychoaktywnej następuje zwiększone wydzielanie hormonów: noradrenaliny, dopaminy oraz serotoniny, co korzystnie oddziałuje m.in. na poprawę koncentracji i czujności, funkcji poznawczych, a także zniwelowanie uczucia zmęczenia i senności.

Ilość kofeiny w napojach energetycznych jest zróżnicowana i zwykle mieści się w przedziale 50-500 mg w przeliczeniu na butelkę lub puszkę. Średnią zawartość kofeiny w powszechnie spożywanych napojach przedstawiono w tabeli 1. Warto mieć na uwadze, że bezpieczna dzienna ilość kofeiny dla osób dorosłych wynosi 400 mg.

Większe obostrzenia dotyczą dzieci i nastolatków, dla których dopuszczalna dawka tej substancji to 2,5 mg/kg masy ciała/dobę. Spożywanie energetyków zwłaszcza w tej grupie wiekowej wiąże się z dużym ryzykiem przedawkowania kofeiny, którego objawem mogą być m.in. nerwowość i niepokój, pobudzenie psychoruchowe, zaburzenia rytmu serca, objawy żołądkowo-jelitowe, nasilenie diurezy, dolegliwości ze strony układu krążenia, a w ciężkich przypadkach nawet śmierć. 

Średnia zawartość kofeiny (mg/ml)w wybranych napojach

Źródło: Pelczyńska M. Bogdański P. „Prozdrowotne właściwości kawy.” Varia Medica 2019 tom 3, nr 4, strony 311–317. Surma S., Romańczyk M., Fojcik J., Krzystanek M. „Kawa - lekarstwo, używka i narkotyk.” Via Medica Psychiatria tom 17, nr 4, 237–246. 

Tauryna

Tauryna to pochodna cysteiny. Jest aminokwasem zawierającym w swoim składzie siarkę. Wytwarzana jest w sercu oraz mięśniach szkieletowych. Naturalnym źródłem tauryny są mięso, ryby oraz owoce morza. W licznych produktach spożywczych występuje w formie w syntetycznej. Pełni wiele funkcji w organizmie.

Wpływa na kurczliwość mięśni i stabilizację błon komórkowych, ma właściwości przeciwutleniające. Może również przyczynić się do poprawy wydolności organizmu. Co ważne, tauryna wykazuje działanie synergistyczne do kofeiny. Przeciętna dieta dostarcza około 400 mg tauryny. Natomiast zawartość tej substancji w napojach energetycznych niejednokrotnie znacznie przekracza tę wartość. Metabolizm tauryny zachodzi przede wszystkim w nerkach, stąd jej nadmierne spożycie może skutkować uszkodzeniem tych narządów, prowadząc m.in. do niewydolności nerek czy martwicy kanalików nerkowych.

Guarana

Guarana to roślina naturalnie występująca w Amazonii. Swoje silne właściwości pobudzające zawdzięcza wysokiej zawartości kofeiny, która jest około czterokrotnie wyższa niż w ziarnach kawy arabica. Guarana zawiera również alkaloidy. Przypuszcza się jednak, że działanie guarany na organizm jest intensywne, ale krótkotrwałe. Zgodnie z opinią ekspertów, guarana charakteryzuje się niskim potencjałem toksyczności, dostarczana do organizmu w niewielkich dawkach nie powinna stanowić zagrożenia dla zdrowia, jednak ze względu na wysoką zawartość kofeiny, spożywanie produktów zwierających ten składnik powinno podlegać szczególnej kontroli.

Glukuronolakton 

Glukuronolakton to produkt metabolizmu glukozy. Jest prekursorem witaminy C. Uczestniczy w mechanizmach obronnych organizmu - wykazuje działanie przeciwnowotworowe. Dotychczasowe wyniki badań naukowych sugerują, że glukuronolakton suplementowany w dawce 1-3 g dziennie w połączeniu z innymi substancjami (np. kofeiną i tauryną) może korzystnie wpłynąć na wydolność fizyczną i funkcje poznawcze. W napojach energetycznych jego zawartość jest jednak znacznie niższa, zwykle nie przekracza 600 mg.

Dlaczego dzieci i młodzież nie powinny pić napojów energetycznych?

Wyniki obserwacji Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) jednogłośnie potwierdzają, że młodzież i młode osoby dorosłe są głównymi konsumentami energy drinków. Dlaczego właśnie tej grupie populacji, produkty te cieszą się tak dużą popularnością? Duże znaczenie z pewnością odgrywają media, a także moda i wpływ rówieśników. Konsekwencje zdrowotne wynikające z nadkonsumpcji tej kategorii produktów mogą być bardzo poważne - podkreśla mgr Luiza Woźniak, dietetyk.

Konsekwencje te mogą ujawnić się natychmiastowo lub nawet w dorosłym życiu. Szkodliwy wpływ spożywania tych napojów dotyczy wielu aspektów. Nerwowość, wahania nastroju, ból głowy czy problemy ze snem, to tylko kilka stosunkowo „łagodnych” powikłań. Nadużywanie energetyków może również niekorzystnie wpływać na pracę układu sercowo-naczyniowego, funkcjonowanie wątroby i nerek, a także zaburzać metabolizm węglowodanów. Wśród młodych osób szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem jest również łączenie energy drinków z alkoholem, czego skutki mogą być katastrofalne. 

Warto również mieć na uwadze, że jednym ze składników występujących w energy drinkach jest cukier. Jedna puszka popularnego napoju energetycznego dostarcza niemal 30 g cukru (około 6 łyżeczek). Niejednokrotnie wartości te mogą być znacznie wyższe. Jeżeli napoje energetyczne są stałym elementem diety, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że przyczynią się do wzrostu masy ciała, a nawet do rozwoju otyłości już w nastoletnim wieku. Czy można temu zapobiec?

Od ilu lat można pić energetyki?

Od 1 stycznia 2024 r. zgodnie z Ustawą z dnia 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym oraz niektórych innych ustaw, zabrania się sprzedaży napojów energetycznych osobom poniżej 18. roku życia, na terenie szkół oraz innych placówek oświatowych, a także w automatach. 
Mimo że obostrzenia prawne dotyczą osób niepełnoletnich, nie oznacza to, że nadmierna konsumpcja energetyków przez osoby dorosłe pozostaje neutralne dla zdrowia. Spożywanie napojów energetycznych powinno podlegać szczególnej kontroli w każdym wieku. 

Napoje energetyczne - zdrowe alternatywy 

Czynników korzystnie wpływających na naszą wydolność fizyczną i psychiczną jest wiele. Ważną rolę odgrywa sen. Odpowiednio długi, wysokiej jakości nocny wypoczynek z pewnością doda nam energii do działania na cały dzień. Co jeszcze może zwiększyć naszą koncentrację? Nie można zapomnieć o roli żywienia. Prawidłowo zbilansowana dieta, dostosowana do wieku i aktywności fizycznej, dostarczy wielu cennych substancji, które pozytywnie wpłyną na nasz wydajność. Warto również pamiętać o nawodnieniu organizmu. 

Co jednak zrobić w sytuacji, kiedy zmęczenie przychodzi nagle? Jeśli jest taka możliwość, warto zadbać o odpoczynek, również ten czynny. Dobrym wyborem będzie spacer, jogging, nordic walking czy inna aktywność na świeżym powietrzu. Jeżeli jednak potrzebujemy dodać sobie energii „na cito” puszkę energetyka lepiej zamienić na filiżankę dobrej jakości kawy czy herbaty. 

• Przeczytaj także: Zdrowe zamiennki napojów słodzonych

Picie energetyków a interakcje z lekami

Ryzyko wystąpienia wielu działań niepożądanych niesie za sobą jednoczesne spożywanie napojów energetycznych z lekami, w tym dostępnymi bez recepty (np. przeciwbólowymi). Składniki napojów energetycznych, takie jak: kofeina, tauryna czy żeń-szeń wpływają na metabolizm leków. Zachodzące pomiędzy tymi produktami interakcje mogą prowadzić m.in. do nasilenia lub osłabienia działania leku. 
Z jakimi lekami szczególnie nie należy łączyć energetyków? Poważne działania niepożądane obserwuje się m.in. w przypadku łączenia z lekami przeciwzakrzepowymi, przeciwcukrzycowymi, uspokajającymi czy przeciwdepresyjnymi. Nie zaleca się również spożywania energetyków z lekami ziołowymi. 
Mimo że poważne skutki zdrowotne częściej dotyczą osób przyjmujących wiele leków (tzw. polipragmazja, wielolekowość), to z reguły, należy unikać spożywania energy drinków z jakimikolwiek lekami, bez względu, czy są one przyjmowane doraźnie, czy przewlekle. 

Piśmiennictwo:

1. Costantino, A.; Maiese, A.; Lazzari, J.; Casula, C.; Turillazzi, E.; Frati, P.; Fineschi, V. The Dark Side of Energy Drinks: A Comprehensive Review of Their Impact on the Human Body. Nutrients2023, 15, 3922. https://doi.org/10.3390/nu15183922
2. Gutiérrez-Hellín, J.; Varillas-Delgado, D. Energy Drinks and Sports Performance, Cardiovascular Risk, and Genetic Associations; Future Prospects. Nutrients2021, 13, 715. https://doi.org/10.3390/nu13030715
3. Tomanic, M.; Paunovic, K.; Lackovic, M.; Djurdjevic, K.; Nestorovic, M.; Jakovljevic, A.; Markovic, M. Energy Drinks and Sleep among Adolescents. Nutrients2022, 14, 3813. https://doi.org/10.3390/nu14183813
4. Hałasiński P., Musielak M., Piotrowska I. Energy drinks among young people: trends and pharmacological mechanisms of adverse effects on the cardiovascular system. Review of the literaturę Folia Cardiologica 2022 vol. 17, no. 3, pages 163–169

5. Stoś K., Rychlik E., Woźniak A., Ołtarzewski M, Wojda B., Przygoda B., Matczuk E., Pietraś E., Kłys W. Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, 2021
6. Alsunni A. A. Energy Drink Consumption: Beneficial and Adverse Health Effects. Int J Health Sci (Qassim). 2015 Oct;9(4):468-74. PMID: 26715927; PMCID: PMC4682602.
7. https://www.nccih.nih.gov/health/energy-drinks (dostęp z dnia: 14.03.2024)
8. Pawlas K., Hołojda P., Brust K. Ocena spożycia napojów energetycznych oraz ich wpływu na zdrowie człowieka na podstawie badania wśród studentów wrocławskich uczelni, Medycyna Środowiskowa - environmental medicine 2017, Vol. 20, no. 2, 39-45
9. https://nauka.uj.edu.pl/aktualnosci//journal_content/56_INSTANCE_Sz8leL0jYQen/74541952/154002011 (dostęp z dnia:14.03.2024)
10. Nadeem I.M., Shanmugaraj A., Sakha S., Horner N.S., Ayeni O.R., Khan M. Energy Drinks and Their Adverse Health Effects: A Systematic Review and Meta-analysis. Sports Health. 2021 May-Jun;13(3):265-277. doi: 10.1177/1941738120949181. Epub 2020 Nov 19. PMID: 33211984; PMCID: PMC8083152.
11. Puupponen M., Tynjälä J., Välimaa R. et al.Associations between adolescents’ energy drink consumption frequency and several negative health indicators. BMC Public Health 23, 258 (2023). https://doi.org/10.1186/s12889-023-15055-6
12. Czym są napoje energetyczne? Jak działają na organizm dzieci i młodzieży? - Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Siemiatyczach - Portal Gov.pl (www.gov.pl) (dostęp z dnia: 14.03.2024)
13. Li P.; Haas N.A.; Dalla-Pozza R.; Jakob A.; Oberhoffer F.S.; Mandilaras G. Energy Drinks and Adverse Health Events in Children and Adolescents: A Literature Review. Nutrients2023, 15, 2537. https://doi.org/10.3390/nu15112537
14. Erdmann, J.; Wiciński, M.; Wódkiewicz, E.; Nowaczewska, M.; Słupski, M.; Otto, S.W.; Kubiak, K.; Huk-Wieliczuk, E.; Malinowski, B. Effects of Energy Drink Consumption on Physical Performance and Potential Danger of Inordinate Usage. Nutrients2021, 13, 2506. https://doi.org/10.3390/nu13082506
15. Higgins, J.P.; Liras, G.N.; Liras, I.N. Some Popular Energy Shots and Their Ingredients: Are They Safe and Should They Be Used? A Literature Review. Beverages2018, 4, 20. https://doi.org/10.3390/beverages4010020
16. Pelczyńska M. Bogdański P. „Prozdrowotne właściwości kawy.” Varia Medica 2019 tom 3, nr 4, strony 311–317.
17. Surma S., Romańczyk M., Fojcik J., Krzystanek M. „Kawa - lekarstwo, używka i narkotyk.” Via Medica Psychiatria tom 17, nr 4, 237–246.
18. Kofeina | Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA (europa.eu) (dostęp z dnia: 15.03.2024)
19. Hladun O., Papaseit E., Martín S., Barriocanal A.M., Poyatos L., Farré M., Pérez-Mañá C. Interaction of Energy Drinks with Prescription Medication and Drugs of Abuse. 2021 Sep 22;13(10):1532. doi: 10.3390/pharmaceutics13101532. PMID: 34683828; PMCID: PMC8541613.