Biegunka (rozwolnienie) - przyczyny, objawy i leczenie biegunki

Co to jest biegunka?

Biegunką nazywamy oddawanie luźnego i płynnego lub półpłynnego stolca więcej niż 3 razy na dobę.

Wyjątkiem od tej definicji są dzieci karmione piersią – dla nich oddawanie kilku, a nawet kilkunastu luźnych stolców na dobę, jest fizjologiczne. W tym wypadku biegunkę stwierdza się, gdy dochodzi do nagłego zwiększenia częstości oddawania lub zmiany konsystencji stolców.

Czy biegunka jest niebezpieczna?

W większości przypadków biegunka jest łagodnym i krótkotrwałym stanem, który nie wymaga żadnego leczenia, a postępowanie obejmuje jedynie łagodzenie objawów i nawadnianie organizmu.

Czasami jednak, szczególnie u małych dzieci, biegunka może być groźna dla zdrowia. Zagrożenie to bierze się z odwodnienia, czyli zbytniej utraty wody i zaburzenia gospodarki elektrolitowej.

W skali całego świata biegunka dotyka głównie społeczeństw ubogich, o niskim standardzie życia, a także takich miejsc, gdzie toczą się wojny lub dochodzi do klęsk żywiołowych, np. powodzi. W takich krajach biegunka jest trzecią przyczyną wszystkich zgonów.

Same zakażenia powodującymi biegunkę rotawirusami powodują na świecie 120-140 milionów zachorowań rocznie, z czego ok. 600 tys. chorych, przede wszystkim małych dzieci, umiera.

Biegunka - rodzaje

Ze względu na czas trwania biegunkę dzielimy na:

• biegunkę ostrą, trwającą do 2 tygodni,
• biegunkę przewlekłą, gdy objawy przekraczają ten okres.

Ze względu na przyczynę wyróżnić można trzy główne typy biegunek:

• biegunka infekcyjna
• biegunka poantybiotykowa
• biegunka podróżnych

Poza tym biegunka może być też objawem choroby, np.:

• zapalenia uchyłków jelita,
• wrzodziejącego zapalenia jelita grubego,
• choroby Leśniowskiego-Crohna,
• celiakii,
• raka jelita grubego.

Czym jest biegunka podróżnych?

Biegunka podróżnych dotyka turystów w krajach rozwijających się – na dokuczliwe dolegliwości skarży się od 20% do 50% tam podróżujących.

Jest tak częsta, że mieszkańcy terenów, gdzie występuje, nadają jej własne nazwy: „klątwa faraona”, „zemsta Montezumy”, „Delhi-belly” czy „galop gringo”.

Największe ryzyko zachorowania dotyczy podróży do Indii oraz krajów Afryki, Azji Południowo-Wschodniej i Ameryki Południowej.

Przyczyny biegunki

 Wyróżnia się dwa podstawowe mechanizmy powstawania biegunek:

• Niedostateczne wchłanianie z jelita cienkiego lub jelita grubego wskutek przyspieszonego pasażu lub obecności w jelicie substancji, które zatrzymują wodę – powoduje to nagromadzenie wody w świetle jelita i prowadzi do biegunki.
• Wydzielanie do jelit dużych ilości soli, wody i innych substancji w wyniku procesu chorobowego np. pod wpływem toksyn bakterii.

Biegunka infekcyjna spowodowana jest najczęściej:

• zakażeniem wirusowym (np. rotawirusami)
• zakażeniem bakteryjnym (np. Salmonella),
• toksynami bakteryjnymi (np. toksyną gronkowcową),
• rzadziej pasożytami czy grzybami.

Źródłem zakażenia jest skażona przez drobnoustroje żywność (niepasteryzowane mleko, surowe lub niedogotowane jajka i mięso) i woda.

Do biegunki poantybiotykowej dochodzi z powodu zniszczenia przez antybiotyk flory fizjologicznej przewodu pokarmowego.

Brak tej flory bateryjnej skutkuje trudnościami w trawieniu i metabolizmie niektórych związków pokarmowych oraz podrażnieniem ścian jelita, co może prowadzić do biegunek.

Najpoważniejszym powikłaniem stosowania antybiotyków jest rozwój szczepów bakterii opornych na antybiotyki, w jelitach są to przede wszystkim bakterie Clostridium difficile. Wydzielają one toksyny, które drażnią ściany jelita i powodują rzekomobłoniaste zapalenie jelit. To ostra choroba jelit objawiająca się biegunką, bólem brzucha oraz gorączką.

Choroba ta może prowadzić do odwodnienia, uszkodzenia jelita, a nawet do śmierci. Z racji tego, że wywołujące ją bakterie Clostridium difficile są oporne na wiele antybiotyków, pełne wyleczenie rzekomobłoniastego zapalenia jelit nie jest oczywiste.

Z kolei biegunka podróżnych spowodowana jest:

• wirusami (najczęściej rotawirusy i norowirusy),
• bakteriami (głównie Escherichia coli, Campylobacter),
• pasożytami (zazwyczaj Giardia lamblia), charakterystycznymi dla danego obszaru.

Zakazić się tymi drobnoustrojami można przez skażoną wodę, pokarm lub brudne ręce.

Objawy biegunki 

O biegunce mówimy wtedy, gdy częściej niż 3 razy na dobę pojawia się luźny i płynny lub półpłynny stolec. Jego łączna masa przekracza 200 g.  

Biegunce może towarzyszyć:

• gorączka,
• nudności i/lub wymioty,
• bóle brzucha,
• krew w stolcu,
• wzdęcia.

Kiedy z biegunką iść do lekarza?

W zdecydowanej większości (aż 90%) przypadków biegunka stopniowo, ale samoistnie ustępuje. Jednak gdy dochodzi do odwodnienia, to stanowi ona poważne zagrożenie zdrowia, ponadto może być objawem groźnej choroby.

Sygnały, które wskazują na poważny stan chorego i wymagają kontroli lekarskiej to:

U dorosłych:

• biegunka trwająca dłużej niż 2-3 dni
• pojawienie się objawów odwodnienia:
  • nadmierne pragnienie
  • sucha skóra i wyschnięte usta
  • niewielka ilość lub brak oddawanego moczu albo oddawanie moczu o ciemnym zabarwieniu
  • wyraźne osłabienie
  • ból lub zawroty głowy
• silny ból brzucha lub odbytu
• krew w stolcu lub stolce o bardzo ciemnym, wręcz czarnym, zabarwieniu
• gorączka powyżej 38ᵒC, trwająca ponad 3 dni

U dzieci są to:

• biegunka trwająca dłużej niż 24–48 godzin
• pojawienie się objawów odwodnienia:
  • niezmoczenie pieluszki/nieoddanie moczu przez 3 lub więcej godzin
  • wyschnięte usta lub płacz bez łez
  • zmniejszenie napięcia skóry (napięcie skóry można sprawdzić w prosty sposób: pociągając do góry fałd skóry na brzuchu, obok pępka - jeżeli po puszczeniu fałd ten utrzyma się tej pozycji przez kilka sekund to świadczy to o odwodnieniu)
  • wydłużony czas powrotu krwi w naczyniach włosowatych (czas powrotu kapilarnego - można je sprawdzić naciskając na paznokieć - pod wpływem ucisku zbieleje on, ale po ok. 1,5 sekundy powinien wrócić różowy kolor, jeżeli tak się nie stanie i zbielenie paznokcia będzie trwało dłużej, to świadczy to o odwodnieniu organizmu)
  • sucha skóra i język, wyschnięte usta
  • wyraźnie wzmożone pragnienie
• gorączka powyżej 39ᵒC
• krew w stolcu lub stolce o bardzo ciemnym (wręcz czarnym) zabarwieniu
• nadmierna senność, nienaturalna drażliwość, apatia, brak zainteresowania otoczeniem, niechęć do zabawy
• zapadłe policzki, oczy lub brzuch oraz u niemowląt ciemiączko
• intensywne wymioty

W przypadku biegunki podróżnych objawy pojawiają się nagle, w ciągu pierwszych 2 tygodni wyjazdu, ale mogą wystąpić także bezpośrednio po powrocie z podróży.

Biegunka - rozpoznanie

Do ustalenia rodzaju i przyczyny biegunki lekarzowi wystarczy wywiad i dokładne badanie pacjenta.

Szczegółowa rozmowa z pacjentem dostarczy lekarzowi istotnych informacji np. o niedawnych podróżach chorego lub istnieniu czynników ryzyka chorób jelit.

W niektórych przypadkach – np. jeżeli biegunka trwa dłużej niż 10 dni, wystąpiła wysoka gorączka, pacjent ma zaburzenia odporności, jest odwodniony – lekarz może zlecić wykonanie rozmazu stolca na obecność leukocytów i pasożytów oraz badań krwi.

Biegunka - leczenie

Najważniejszą rzeczą w leczeniu biegunki jest zapobieganie odwodnieniu, czyli dbanie o odpowiednie nawadnianie chorego. Szacuje się, że po każdym luźnym stolcu chory powinien przyjąć od 350 do 700 ml płynów.

Nie powinno nawadniać się samą wodą, ponieważ nie zawiera ona potrzebnych soli mineralnych, ani gotowymi sokami owocowymi lub napojami gazowanymi, gdyż cukier w nich zawarty może nasilać biegunkę.

Do nawadniania warto wykorzystać:

• musy i kompoty jabłkowe,
• klarowne zupy,
• preparaty elektrolitowe dostępne w aptece bez recepty,
• samodzielnie wykonany roztwór cukrowo-elektrolitowy.

Wykonanie roztworu cukrowo-elektrolitowego jest proste:

Polega na rozpuszczeniu w 200 ml wody przegotowanej następujących składników:

• 0,9 g soli kuchennej = końcówka trzonka łyżeczki
• 4 g sacharozy (cukru buraczanego lub trzcinowego)

Wymioty nie stanowią przeszkody w doustnym nawadnianiu, są wręcz dodatkowym do tego wskazaniem – należy jedynie podawać małe porcje chłodnego napoju bardzo często, np. 5-10 mililitrów co 5-10 minut.

Co jeść przy biegunce?

Po odpowiednim nawodnieniu i ustąpieniu wymiotów chorego należy namawiać do jedzenia, ponieważ przyspieszy to ustępowanie wodnistej biegunki. Dzieje się tak, dlatego że pokarm pobudza regenerację uszkodzeń błony śluzowej jelit oraz wchłanianie wody i elektrolitów.

Chory powinien jeść to, na co ma ochotę, w małych porcjach, ale często.

Posiłki powinny być lekkostrawne i opierać się na:

• gotowanym ryżu,
• makaronie,
• ziemniakach,
• pszenicy,
• owsie.

Posiłki można urozmaicić o:

• krakersy,
• banany,
• jogurt,
• zupy,
• gotowane warzywa.

Powinno unikać się:

• potraw ciężkostrawnych,
• potraw smażonych,
• słodkiego mleka,
• kawy,
• mocnej herbaty,
• alkoholu,
• słodyczy,
• świeżych owoców,
• gotowych soków owocowych (soki te zawierają dużo cukru, który może nasilać biegunkę).

Do normalnej diety można powrócić po uformowaniu się stolców i wyraźnej poprawie samopoczucia chorego.

Biegunka a probiotyki

Wspomagająco w leczeniu biegunek można stosować probiotyki, czyli leki, w skład których wchodzą żywe bakterie podobne do tych z flory fizjologicznej.

Probiotyki wspomagają odbudowę i działanie prawidłowej flory bakteryjnej – wytwarzają niekorzystne dla bakterii chorobotwórczych substancje, współzawodniczą w przyleganiu do nabłonka jelit oraz wykorzystują składniki pokarmowe niezbędne do rozwoju szkodliwych drobnoustrojów.

Stosowanie probiotyków skraca czas trwania biegunki i ogranicza jej nasilenie. Są one dostępne w aptekach bez recepty.

Lekarstwa na biegunkę

U dorosłych i dzieci powyżej 6. roku życia w leczeniu wodnistych biegunek, które przebiegają bez gorączki, można zastosować leki zwalniające perystaltykę przewodu pokarmowego (np. loperamid) lub leki rozkurczowe (np. drotaweryna).

Leków tych nie powinno się stosować w przypadku biegunki krwistej lub wysokiej gorączki, dlatego przed ich zażyciem skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą albo przeczytaj ulotkę dołączoną do opakowania.

Podczas leczenia biegunki poantybiotykowej lekarz może zadecydować o konieczności odstawienia stosowanego wcześniej antybiotyku.

Kiedy biegunkę leczy się w szpitalu?

Wskazaniem do szpitalnego leczenia biegunki jest:

• odwodnienie znacznego stopnia
• objawy odwodnienia u dziecka, osoby w wieku podeszłym lub chorego obciążonego ciężkimi chorobami np. cukrzycą
• stan uniemożliwiający nawadnianie doustne np. uporczywe, nieprzerwane wymioty
• niepowodzenie nawadniania doustnego, brak poprawy stanu chorego, mimo przyjmowania przez niego odpowiedniej ilości płynów
• podejrzenie poważnych chorób, np. cholery czy duru brzusznego

Jak można leczyć biegunkę w podróży?

Najważniejszą rzeczą w leczeniu biegunki jest dbanie o odpowiednie nawadnianie chorego. Szacuje się, że po każdym luźnym stolcu chory powinien przyjąć od 350 do 700 ml płynów.

Pić należy butelkowaną wodę mineralną lub świeżo przegotowaną – uniknie się tym samym ryzyka zakażenia kolejnymi drobnoustrojami chorobotwórczymi. Do wody można dodać specjalne preparaty nawadniające, które zawierają glukozę i niezbędne sole mineralne.

W środki te najlepiej zaopatrzyć się przed podróżą, ale w razie potrzeby w krajach rozwijających się można szukać ich w miejscowych aptekach pod nazwą ORS (oral rehydration salts, czyli doustne sole nawadniające).

U dorosłych i dzieci powyżej 6. roku życia wodniste biegunki występujące bez gorączki można leczyć za pomocą leków hamujących perystaltykę przewodu pokarmowego (np. loperamid). W krajach rozwijających się i tropikach najlepiej jest połączyć takie leki z antybiotykiem.

O przepisanie takiego antybiotyku najlepiej poprosić lekarza przed wyjazdem – dobierze on taki lek, na który wrażliwe są drobnoustroje powodujące biegunkę w danym regionie. Takie połączenie leków umożliwia szybkie wyzdrowienie, nawet w ciągu jednej doby.

W celu uzyskania wyczerpujących informacji na temat profilaktyki i leczenia biegunki podróżnych wybierz się do lekarza medycyny podróży.

Czy z biegunki da się wyleczyć?

W większości wypadków biegunka ustępuje stopniowo, ale samoistnie. Stosowanie się do zaleceń, odpowiednie nawadnianie i lekkostrawna dieta, ewentualnie stosowanie probiotyków, pomaga złagodzić objawy i skrócić czas trwania dolegliwości.

U małych dzieci, osób starszych i osób z osłabioną odpornością, odwodnienie towarzyszące biegunce może być wskazaniem do hospitalizacji.

W przypadku biegunki podróżnych w większości przypadków objawy również ustępują samoistnie w ciągu 3-5 dni, a w przypadku wdrożenia odpowiedniego leczenia nawet w 24-36 godz.

Jeżeli tak się nie dzieje to może to oznaczać, że przyczyną biegunki są pierwotniaki. W takiej sytuacji konieczna jest wizyta lekarska i wykonanie specjalistycznych badań (badanie kału, czasami również badanie krwi), a następnie wdrożenie odpowiedniego leczenia przeciwpasożytniczego.

Powikłania biegunki

Najczęstszym powikłaniem biegunki jest odwodnienie i zaburzenia elektrolitowe. Jest to stan, w którym w organizmie znajduje się za mało wody i substancji mineralnych niezbędnych do jego prawidłowego działania – np. gdy brakuje magnezu i potasu, może dojść do zaburzeń w pracy serca, włącznie z jej zatrzymaniem.

Nieleczone odwodnienie stanowi zagrożenie życia, szczególnie u niemowląt, małych dzieci i osób starszych. Prowadzi ono najpierw do utraty sił, senności, osłabienia organizmu, utraty świadomości, a w skrajnych przypadkach do uszkodzenia narządów wewnętrznych i śmierci.

Powikłaniem biegunki wywołanej przez bakterie mogą być takie choroby jak poinfekcyjny zespół jelita drażliwego oraz, zdecydowanie rzadziej występujące, reaktywne zapalenie stawów.

Jak zapobiegać biegunce?

Profilaktyka biegunki zależy od jej rodzaju.

Zapobieganie biegunce infekcyjnej polega na:

• Myciu rąk wodą z mydłem przed jedzeniem i przygotowywaniem posiłku oraz po każdorazowym skorzystaniu z toalety.
• Myciu owoców i warzyw przed spożyciem na surowo lub obieraniu ich ze skórki.
• Unikaniu tzw. „produktów wysokiego ryzyka”, czyli niepasteryzowanego mleka i jego przetworów, surowych ryb i owoców morza, podrobów, niedogotowanego lub surowego mięsa, jajek na miękko, surowych warzyw i owoców, niedogotowanej wody.
• Zaszczepieniu niemowlęcia przeciwko rotawirusom – szczepić można jedynie dzieci od 6. do 24. tygodnia życia. W tym czasie, w zależności od preparatu, podaje się doustnie dwie lub trzy dawki szczepionki. Małe dzieci są w grupie ryzyka ciężkiego przebiegu infekcji rotawirusami, a szczepienie jest skutecznym i bezpiecznym sposobem zapobiegania powikłaniom i hospitalizacji. Szczepienia te nie należą do szczepień obowiązkowych, w związku z czym decyzja o zaszczepieniu, jak również sfinansowanie zakupu szczepionki, należy wyłącznie do rodziców.

Jak zapobiegać biegunce po antybiotyku?

Najlepszym sposobem na zapobieganie biegunce podczas leczenia antybiotykami jest racjonalne ich stosowanie (tylko na zlecenie lekarskie, w takiej dawce i przez taki czas, jak zalecił lekarz) oraz przyjmowanie probiotyków.

Jak zapobiegać biegunce podczas podróży?

Profilaktyka biegunki podróżnych obejmuje zarówno działania, które można podjąć przed wyjazdem jak i te, które można podjąć będąc już na miejscu.

Profilaktyka przed wyjazdem:

• Odbyć wizytę u lekarza medycyny podróży, który omówi zasady higieny tropikalnej w tym profilaktykę chorób biegunkowych, poradzi, w jakie leki przeciwbiegunkowe zaopatrzyć apteczkę i przepisze antybiotyk do leczenia biegunki, dobrany stosownie do wrażliwości bakterii najczęściej wywołujących biegunkę w rejonie planowanej podróży.
• Lekarz medycyny podróży zaleci również odpowiednie dla miejsca docelowego szczepienia – przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A oraz durowi brzusznemu.

Profilaktyka w trakcie podróży obejmuje:

• Przestrzeganie zasad higieny – częste mycie rąk wodą z mydłem lub odkażanie płynem dezynfekcyjnym, szczególnie przed jedzeniem i przygotowywaniem posiłku oraz po każdorazowym skorzystaniu z toalety.
• Przestrzeganie zasady „ugotuj, upiecz, obierz lub zapomnij” w przypadku przygotowywania lub jedzenia posiłków w krajach o niskim poziomie higieny sanitarnej.
• Unikanie następujących pokarmów:
  • woda z kranu i niebutelkowana
  • niepasteryzowane mleko i jego przetwory
  • sosy, również typu salsa
  • nieugotowane owoce morza
  • surowe, wędzone lub słabo ugotowane wędliny i mięsa
  • nieobrane owoce

• Sięganie po „pokarmy bezpieczne”, czyli:
  • butelkowane napoje (woda, soki, napoje gazowane)
  • wodę przegotowaną lub uzdatnioną preparatami jodu lub chloru
  • pokarmy upieczone lub ugotowane
  • ugotowane lub obrane warzywa i owoce

Co mogę zrobić, gdy już mam biegunkę?

• Podczas biegunki i wymiotów na bieżąco uzupełniaj płyny, najlepiej przy pomocy roztworów elektrolitowych kupionych w aptece lub zrobionych samodzielnie w domu.
• Przy wystąpieniu któregokolwiek z objawów alarmowych nie zwlekaj z wizytą u lekarza.
• Nie podejmuj samodzielnego leczenie antybiotykami (chyba, że cierpisz na biegunkę podróżnych – wtedy sięgnij po antybiotyk przepisany ci przez lekarza przed wyjazdem) i zachowaj rozsądek w samodzielnym leczeniu lekami zwalniającymi perystaltykę jelit lub rozkurczowymi.
• Pamiętaj, że możesz być potencjalnym źródłem zakażenia dla innych domowników – dlatego bardzo skrupulatnie przestrzegaj zasad higieny osobistej, takich jak mycie rąk po każdorazowym skorzystaniu z toalety.

Dowiedz się więcej:

Ostra biegunka u dzieci - najnowsze wytyczne

https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/view/10111/8611

Biegunka podróżnych

https://journals.viamedica.pl/gastroenterologia_kliniczna/article/view/29273/24025

Probiotyki w Polsce - kiedy, jakie i dlaczego?

https://journals.viamedica.pl/gastroenterologia_kliniczna/article/view/29303/24055