Dieta przeciwzapalna – na czym polega, jadłospis. Czego unikać?

Czym jest stan zapalny?

Przewlekły stan zapalny jest czynnikiem wspólnym wielu chorób (np. otyłości, nowotworów, chorób sercowo-naczyniowych, insulinooporności, chorób autoimmunizacyjnych i depresji). Cechuje się on, utrzymującym się zwiększonym stężeniem krążących we krwi cytokin prozapalnych (białek wpływających na namnażanie się komórek, biorących udział w odpowiedzi układu odpornościowego). Jednocześnie, nie manifestuje się żadnymi objawami klinicznymi.

Stan zapalny, zwykle samoograniczający, jest niezbędny w procesach gojenia ran czy walki z infekcją – dlatego nie zawsze jest czymś niepożądanym. Długotrwała reakcja zapalna może jednak zwiększać ryzyko wystąpienia określonych chorób, w tym sercowo-naczyniowych i niektórych nowotworów, lub im towarzyszyć – w związku z tym naukowcy szukają metod, by go złagodzić.
Jednym z czynników, który wpływa na stan zapalny jest dieta, również możemy do tego zaliczyć: stres, palenie, choroby współistniejące.

Co to jest dieta przeciwzapalna?

Naukowcy wysnuli hipotezę, że przewlekły stan zapalny można kontrolować dietą. Według tej teorii spożywanie określonych pokarmów lub ich składników może mieć efekt prozapalny lub przeciwzapalny. Indeks prozapalności diety (ang. DII®, Dietary Inflammatory Index) to narzędzie, które ocenia efekt całej diety, danego produktu lub składnika żywności (jako prozapalny, przeciwzapalny, lub bez wpływu) na podstawie ich wpływu na stężenie wskaźników stanu zapalnego – zwykle białka C-reaktywnego (CRP).

Indeks ten został po raz pierwszy opisany w 2009 roku.
Narzędzie opiera się na danych zebranych z piśmiennictwa – doniesień dotyczących związku między danymi dietami, żywnością, składnikami żywności, a stężeniami markerów stanu zapalnego – na tej podstawie je odpowiednio punktowano.

W 2014 r. przeprowadzono ponowny przegląd piśmiennictwa i zaktualizowano założenia tego wskaźnika – obecnie uważa się, że im wyższy DII, tym bardziej prozapalny efekt diety, jednocześnie pojawiła się tendencja do oceniania całego wzorca, nie tylko pojedynczych jej składników.

Pewne składniki oceniono jako związane z niższym, przewlekłym stanem zapalnym, m.in.:

• kwasy tłuszczowe omega-3,
• błonnik pokarmowy,
• witamina E,
• witamina C,
• β-karoten i magnez,
• warzywa i owoce.

Z uwagi na fakt, że produkty i składniki odżywcze nie są spożywane osobno, ale w połączeniach, obecnie wpływ diety na reakcję zapalną opiera się na danych z badań analizujących cały wzorzec diety (np. śródziemnomorską oceniono jako przeciwzapalną).

Założeniem stosowania diety ma być jej korzystny wpływ na obniżenie poziomu wskaźników stanu zapalnego, np. białka CRP.

Dieta przeciwzapalna a ryzyko zgonu

W badaniu kohortowym (Okada, 2019) obejmującym 58 782 Japończyków w wieku 40‒79 lat oceniano indeks prozapalności diety uczestników badania na podstawie kwestionariuszy częstości spożycia (ang. FFQ, food frequency questionnaires).

Wyniki badania wskazały na wyższe ryzyko zgonu niezależnie od przyczyny i śmiertelności spowodowanej chorobami sercowo-naczyniowymi u osób z odnotowanym wyższym wskaźnikiem prozapalności diety.

Dwie, duże analizy prospektywne (Garcia-Arellano, 2019) obejmujące 18 566 Hiszpanów wykazały, że spoiwem między niezdrowymi nawykami żywieniowymi a przedwczesną śmiercią jest stan zapalny. W metaanalizie 12 badań kohortowych (obserwacyjnych) wyższy indeks prozapalności diety był związany ze wzrostem śmierci niezależnie od przyczyny o 23 proc.

Działanie przeciwzapalne w profilaktyce nowotworów

Już w XIX wieku poszukiwano związku między stanem zapalnym a rozwojem nowotworów. Długotrwała reakcja zapalna nie jest jedyną przyczyną nowotworów – mechanizm ich rozwoju jest bardziej skomplikowany. Powstało wiele publikacji naukowych wskazujących na związek między dietą o wysokim indeksie prozapalności, a wyższym ryzykiem wystąpienia pewnych nowotworów, m.in.: raka okrężnicy i piersi.

Warto jednak mieć na uwadze, że wspomniane dowody naukowe pochodzą wyłącznie z badań obserwacyjnych, które informują o współwystępowaniu dwóch czynników w określonym czasie i populacji, ale nie potwierdzają związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy nimi.

Z drugiej strony, biorąc pod uwagę czas, jaki jest potrzebny do rozwoju nowotworu u danej osoby, przeprowadzenie badania interwencyjnego jest stosunkowo trudne.Dotychczas opublikowane badania dotyczące indeksu prozapalności diety odnoszą się wyłącznie do zapobiegania nowotworom, nie do pacjentów, którzy zmagają się już z tą chorobą – te osoby powinny być pod opieką onkologa i jeżeli jest taka możliwość dietetyka klinicznego.

• Więcej o interpretacji badań naukowych dowiesz się z artykułu: Fake news – jak odróżnić fakt od fikcji? Czym jest celebrity-based medicine?

Rak piersi

W badaniu kohortowym (obserwacyjnym) (Shivappa 2015) obejmującym 49 258 Szwedek, wykazano, że dieta o wysokim indeksie prozapalności może zwiększać ryzyko rozwoju raka piersi, zwłaszcza u kobiet po menopauzie.

Rak okrężnicy

W metaanalizie 9 badań obserwacyjnych (5 przekrojowych i 4 kohortowych) (Shivappa 2017) wykazano pozytywny związek między wyższym indeksem prozapalności diety a rakiem okrężnicy. Podsumowanie wyników dziewięciu badań wskazywało na 40 proc. niższe ryzyko raka okrężnicy w grupie osób stosujących dietę o ocenionym najniższym indeksie prozapalności, w porównaniu z tymi, których indeks prozapalności diety oceniony jako najwyższy.

Rak górnych dróg oddechowych

Podobne przesłanki jak dla raka okrężnicy uzyskano z badań związku wartości indeksu prozapalności diety a ryzyka nowotworów górnych dróg oddechowych, w tym nosogardła i przełyku.

Rak prostaty

Wśród nowotworów hormonozależnych najsilniejszy związek z indeksem prozapalności diety wykazano dla raka prostaty. Odnotowano prawie dwukrotny wzrost ryzyka dla grupy osób o najwyższym indeksie prozapalności, w porównaniu z osobami o najniższej wartości indeksu (Mohseni 2019).

Chłoniak Hodgkina

W dwóch obserwacyjnych badaniach włoskich (Shivappa 2018) wykazano także wzrost ryzyka chłoniaka Hodgkina, u osób z wyższym indeksem prozapalności diety.

Dieta przeciwzapalna a depresja

W metaanalizie 6 badań obserwacyjnych (4 badań kohortowych i dwóch przekrojowych) (Wang 2018) obejmujących 49 584 osoby zaobserwowano, że wyższy indeks prozapalności diety jest związany z wyższym ryzykiem depresji, zwłaszcza u kobiet – o 23 proc. wyższe ryzyko dla grupy z najwyższym indeksem, w porównaniu z najniższym.

W innej metaanalizie 9 badań obserwacyjnych (Lassale 2019) odnotowano związek między stosowaniem zdrowej diety, zwłaszcza tradycyjnej śródziemnomorskiej i diety o niskim indeksie prozapalności (5 badań kohortowych i 4 przekrojowe), a niższym ryzykiem objawów depresji i depresji klinicznej.

Dieta przeciwzapalna a reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)

RZS jest przewlekłą chorobą o podłożu autoimmunologicznym, która cechuje się uogólnionym stanem zapalnym, prowadzącym do uszkodzenia stawów. Dieta, która zmniejszałyby stan zapalny, byłaby niewątpliwie istotną metodą wspomagania terapii osób z tym schorzeniem.

• Badanie na RZS: czynnik reumatoidalny RF

Badania obserwacyjne wskazały na rzadsze występowanie RZS u osób stosujących zdrowe nawyki żywieniowe (oceniane za pomocą Healthy Eating Index) oraz cechujące się wyższym spożyciem długołańcuchowych kwasów tłuszczowych omega-3 (DHA i EPA) i ryb.

W badaniu interwencyjnym, dieta śródziemnomorska u pacjentów z RZS (po 26 osób w grupie eksperymentalnej i kontrolnej) (Sköldstam 2003) miała korzystny wpływ na łagodzenie bólu i zmniejszanie poziomu markerów stanu zapalnego, jak również poprawę sprawności fizycznej w porównaniu z grupą kontrolną.

Arthritis Foundation zaleca stosowanie diety przeciwzapalnej, np. śródziemnomorskiej jako metody, która może pomóc zmniejszyć reakcję zapalną. Wskazuje jednocześnie, że obecnie nie ma żadnej konkretnej diety, które byłaby rekomendowana dla osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Naukowcy wskazują jedynie na pewne produkty, które mogą pomagać kontrolować ten stan, np. ryby, warzywa, oliwa z oliwek – typowe dla diety śródziemnomorskiej.

W ciągu ostatnich lat Szwedzi przeprowadzili badanie interwencyjne z udziałem osób chorych z RZS (Vadell 2020, Winkvist 2018). W badaniu z randomizacją (czyli losowym doborem badanych do grup), pacjenci z RZS przez 10 tygodni otrzymywali dietę z produktami o potencjale przeciwzapalnym, tj. bogatą w kwasy omega-3, przeciwutleniacze i probiotyki, lub kontrolną – zwyczajową dietę szwedzką.

Nie stwierdzono różnicy między grupami w odniesieniu do wskaźnika aktywności choroby (ang. Disease Activity Score in 28 joints-Erythrocyte Sedimentation Rate, DAS-28-ESR) w pierwotnej analizie. W analizie nieskorygowanej (ang. unadjusted analysis) odnotowano poprawę tego wskaźnika po okresie interwencji, jak również w porównaniu z grupą kontrolną.

Autorzy wskazują, że te wyniki nie są jeszcze decydujące i wciąż istnieje potrzeba przeprowadzania kolejnych badań, które by potwierdziły, czy stosowanie tej diety przynosi istotną klinicznie korzyść dla tej grupy pacjentów. Niemniej autorzy wskazują, że może być pomocnym elementem terapii (leczeniem adjuwantowym) u pacjentów z RZS.

Dieta przeciwzapalna w endometriozie

O diecie przeciwzapalnej często mówi się w kontekście endometriozy, ale obecnie nie ma żadnych rekomendacji dietetycznych w prewencji lub leczeniu tej choroby. Naukowcy szukają związku między pewnymi produktami i składnikami, a ryzykiem endometriozy – np. warzywami i owocami, olejem rybim, produktami mlecznymi bogatymi w wapń i witaminę D czy kwasami omega-3, które prawdopodobnie mogą być związane z niższym ryzykiem zachorowania.
Przypuszcza się, że czynnikami zwiększającymi ryzyko tej choroby są: produkty bogate w kwasy tłuszczowe trans, spożycie tłuszczów ogółem, wołowiny i innych gatunków czerwonego mięsa czy alkoholu. Jednak, aktualnie nie ma jednoznacznych współzależności, które wskazywałyby na zwiększone lub zmniejszone ryzyko tej choroby, przy regularnym spożywaniu konkretnych produktów.

• Przeczytaj artykuł: Dieta na endometriozę

Dieta przeciwzapalna przy Hashimoto

Z uwagi na autoimmunologiczne podłoże niedoczynności tarczycy na tle Hashimoto, pojawia się tendencja do promowania diety przeciwzapalnej jako jednej z metod kontroli układu odpornościowego w tej grupie pacjentów. Jednak na ten moment brak dowodów naukowych, które by wskazywały na zasadność takiego podejścia.
Dieta osób z Hashimoto tak naprawdę powinna opierać się przede wszystkim na zasadach zdrowego żywienia, ze zwróceniem szczególnej uwagi na produkty zawierające substancje goitrogenne (wolotwórcze) oraz odpowiednie spożycie żywności dostarczającej jodu, selenu i żelaza.
W indywidualnych przypadkach osoby mogą odczuwać zaparcia oraz trudności z utrzymaniem prawidłowej masy ciała czy kontrolą stężenia cholesterolu – każdy z tych problemów wymaga pewnych zmian dietetycznych.Przeczytaj:

• Dieta w chorobie Hashimoto
• Jak zdiagnozować Hashimoto?

Dieta przeciwzapalna w mediach

W doniesieniach mediów można znaleźć o wiele więcej zastosowań diety przeciwzapalnej niż w publikacjach naukowych, głównie w odniesieniu do chorób autoimmunizacyjnych. Niemniej w publikacjach naukowych jej związek odnosi się głównie do zmniejszenia ryzyka pewnych chorób, a nie wspomagania leczenia (z wyjątkiem RZS). A co za tym idzie dieta ta stanowi więc, raczej jeden ze zdrowych sposobów żywienia, który sprzyja zachowaniu dobrej kondycji organizmu.
Wspomniana Arthritis Foundation zaleca stosowanie diet o niskim indeksie prozapalności u osób z RZS, podobnie wielu dietetyków wprowadza jej elementy lub po prostu takie diety (np. śródziemnomorską) u osób z chorobami autoimmunizacyjnymi, np. Hashimoto. Przykładem diety o niskim indeksie prozapalności są wspomniane diety śródziemnomorska czy makrobiotyczna.

Jadłospis diety przeciwzapalnej

Mayo Clinic sformułowało 5 prostych zasad tzw. jedzenia przeciwzapalnego, które są dość spójne z tym, o czym się mówi w kontekście indeksu prozapalności diety, ale też zdrowych nawyków żywieniowych:

Przeczytaj:

Dieta DASH - zastosowanie, zasady, przykładowy jadłospis

Dieta ketogeniczna - zasady, jadłospis, co warto wiedzieć o diecie keto

Referencje:

1. Shivappa N., Steck S.E., Hurley T.G., i wsp. Designing and developing a literature-derived, population-based dietary inflammatory index. Public Health Nutr 2014; 17(8): 1689-1696.
2. Phillips C.M., Chen L.W., Heude B., i wsp. Dietary Inflammatory Index and Non-Communicable Disease Risk: A Narrative Review. Nutrients 2019; 11(8): 1873. Published 2019 Aug 12. doi:10.3390/nu11081873
3. Cavicchia P.P., Steck S.E., Hurley T.G., i wsp. A new dietary inflammatory index predicts interval changes in serum high-sensitivity C-reactive protein. J Nutr 2009; 139(12): 2365-2372.
4. Steck S.E., Shivappa N., Tabung F.K. i wsp. The Dietary Inflammatory index: A New Tool for Assessing Diet Quality Based on Inflammatory Potential. The Digest 2014; 49(3): 1-19.
5. Okada E., Shirakawa T., Shivappa N. i wsp. Mortality but Not with Cancer Mortality in Middle-Aged and Older Japanese Adults. The Journal of Nutrition 2019: 149 (8): 1451–1459.
6. Garcia-Arellano A., Martínez-González M.A., Ramallal R. i wsp. Dietary inflammatory index and all-cause mortality in large cohorts: The SUN and PREDIMED studies. Clin Nutr 2019; 38(3): 1221-1231.
7. Shivappa N., Sandin S., Löf M. i wsp. Prospective study of dietary inflammatory index and risk of breast cancer in Swedish women. Br J Cancer 2015; 113(7): 1099-1103.
8. Shivappa N., Godos J., Hébert J.R. i wsp. Dietary Inflammatory Index and Colorectal Cancer Risk-A Meta-Analysis. Nutrients 2017; 9(9): 1043. doi:10.3390/nu9091043
9. Mohseni R., Abbasi S., Mohseni F. i wsp Association between Dietary Inflammatory Index and the Risk of Prostate Cancer: A Meta-Analysis. Nutr Cancer 2019; 71(3): 359-366.
10. Shivappa N., Hébert J.R., Taborelli M. i wsp. Association between dietary inflammatory index and Hodgkin's lymphoma in an Italian case-control study. Nutrition 2018; 53: 43-48.
11. Wang J., Zhou Y., Chen K. i wsp Dietary inflammatory index and depression: a meta-analysis [published online ahead of print, 2018 Oct 15]. Public Health Nutr 2018; 1-7. doi:10.1017/S1368980018002628
12. Lassale C., Batty G.D., Baghdadli A. i wsp Healthy dietary indices and risk of depressive outcomes: a systematic review and meta-analysis of observational studies [published correction appears in Mol Psychiatry. 2018 Nov 21;:]. Mol Psychiatry 2019; 24(7): 965-986.
13. Sköldstam L., Hagfors L., Johansson G. An experimental study of a Mediterranean diet intervention for patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2003; 62(3): 208-214.
14. https://www.arthritis.org/health-wellness/healthy-living/nutrition/anti-inflammatory/anti-inflammatory-diet (dostęp: 26.08.2020 r.)
15. Vadell A.K.E., Bärebring L., Hulander E. i wsp. Anti-inflammatory Diet In Rheumatoid Arthritis (ADIRA)—a randomized, controlled crossover trial indicating effects on disease activity, The American Journal of Clinical Nutrition 2020; 111(6): 1203–1213.
16. Winkvist A., Bärebring L., Gjertsson I., i wsp. A randomized controlled cross-over trial investigating the effect of anti-inflammatory diet on disease activity and quality of life in rheumatoid arthritis: the Anti-inflammatory Diet In Rheumatoid Arthritis (ADIRA) study protocol. Nutr J 2018; 17(1): 44. doi:10.1186/s12937-018-0354-x
17. Hébert J.R., Shivappa N., Wirth M.D. i wsp. Perspective: The Dietary Inflammatory Index (DII)-Lessons Learned, Improvements Made, and Future Directions. Adv Nutr 2019; 10(2): 185-195.
18. https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/nutrition-and-healthy-eating/in-depth/how-to-use-food-to-help-your-body-fight-inflammation/art-20457586 (dostęp: 26.08.2020 r.)
19. https://www.mp.pl/pacjent/dieta/wywiady/205301,jesc-na-zdrowie-w-chorobach-autoimmunologicznych (dostęp: 26.08.2020 r.)