Salicylany – czym są, występowanie, nadwrażliwość na salicylany

Nadwrażliwość na salicylany może dotyczyć nawet 2,5 proc. Europejczyków. Może mieć charakter niealergiczny lub alergiczny. Najczęściej na nadwrażliwość na dodatki do żywności (nie tylko na salicylany) skarżą się osoby z astmą IgE-zależną (w przypadku salicylanów – tzw. astma aspirynowa) i alergiami pokarmowymi (nawet 1 na 4 osoby w tej grupie). 

Czym są salicylany?

Do salicylanów zalicza się kwas salicylowy i jego pochodne. Związki te występują zarówno w postaci naturalnej, jak i syntetycznej. Naturalne salicylany są wytwarzane przez rośliny do ochrony przed infekcjami oraz stresem środowiskowym (np. wysoką lub niską temperaturą).

Najwięcej naturalnych salicylanów znajduje się w ziołach, przyprawach, warzywach i owocach (patrz tabela: Zawartość salicylanów w żywności ).

Syntetyczne salicylany są składnikami leków zawierających kwas acetylosalicylowy (potocznie zwanych aspiryną) oraz kosmetyków. Wykorzystuje się je również do konserwowania żywności. W przypadku rozpoznania alergii na lek zawierający kwas acetylosalicylowy, alergolog poradzi ci, jakich leków unikać, a jakie są bezpieczne.

Przyczyną pojawiania się objawów niepożądanych u osób nadwrażliwych mogą być zarówno naturalne, jak i syntetyczne salicylany. Jednak objawy nadwrażliwości są najczęściej związane z zastosowaniem leków zawierających kwas acetylosalicylowy i jego pochodne.

Dieta bez salicylanów a astma aspirynowa

U osób z astmą może współistnieć nadwrażliwość na salicylany zawarte w pokarmie, ale nie musi. Jeżeli zaobserwuje się występowanie niepokojących objawów po spożyciu pewnych pokarmów, należy skonsultować się z alergologiem. Nie zaleca się eliminacji pokarmów bez rozpoznanej alergii pokarmowej lub chemicznej nadwrażliwości. Jeżeli alergolog potwierdzi alergię pokarmową, odpowiednia dieta eliminacyjna może zmniejszyć ryzyko zaostrzeń astmy. Jeżeli zostanie rozpoznana nadwrażliwość chemiczna, zwykle nie jest konieczna całkowita eliminacja i należy podjąć próbę ponownego włączenia eliminowanych produktów w momencie lepszej kontroli astmy.

Przy podejrzeniu nadwrażliwości na pokarmy warto prowadzić dzienniczek żywieniowy, by było łatwiej lekarzowi zidentyfikować źródło problemu.

• Pobierz dzienniczek żywieniowy (PDF)

Dieta bez salicylanów a pokrzywka

IgE-zależna alergia pokarmowa jest niezwykle rzadką przyczyną pokrzywki. Podobnie jak w przypadku astmy, dieta eliminacyjna powinna być stosowana wyłącznie w przypadku rozpoznania alergii pokarmowej, optymalnie potwierdzonej doustną próbą prowokacji. U niektórych pacjentów z pokrzywką przewlekłą spontaniczną testuje się dietę wolną od pseudoalergenów (z niskim stężeniem zarówno naturalnie występujących jak i syntetycznych) lub z ograniczeniem histaminy. Choć opinie na temat ich zasadności są podzielone, ponieważ ich skuteczność nie została jeszcze dobrze udokumentowana. Dane dotyczące wpływu naturalnych i syntetycznych składników żywności na rozwój pokrzywki są ograniczone.

U pacjentów z ciężkim przebiegiem i długotrwałą przewlekła pokrzywką spontaniczną lekarz może zalecić m.in. testy prowokacji z użyciem leków (np. kwasem acetylosalicylowym i innymi niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi), pokarmów, ale również diety bez substancji wywołujących degranulację mastocytów (głównie z ograniczeniem histaminy) na okres 3 tygodni.

• Przeczytaj więcej o diecie z ograniczeniem histaminy. 

Objawy nadwrażliwości na salicylany

Astma aspirynowa objawy

Astma przebiegająca z nadwrażliwością na kwas acetylosalicylowy (zwany potocznie aspiryną) czyli astma aspirynowa (ang. AERD, aspirin-exacerbated respiratory disease, indiosynkrazja aspirynowa). ma typową triadę objawów:

• przewlekły nieżyt nosa i zatok, często z towarzyszącymi polipami nosa,
• astmą oskrzelową (często słabo kontrolowaną),
• nagłym skurczem oskrzeli po przyjęciu kwasu acetylosalicylowego – nadwrażliwość na aspirynę.

Pacjenci z nadwrażliwością na kwas acetylosalicylowy, którzy nie byli odczulani, zwykle muszą również unikać pozostałych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (tj. zawierających ibuprofen, naproksen, diklofenak). Paracetamol jest zwykle dobrze tolerowany w niskich dawkach (do 500 mg) – nie należy jednak przyjmować żadnych leków, których alergolog nie uznał za bezpieczne.

Astma aspirynowa jest związana z nadwrażliwością na aspirynę i inne niesteroidowe leki przeciwzapalne, które hamują działanie enzymu cyklooksygenazy-1 (COX-1).

Około 75 proc. osób z astmą aspirynową rozwija łagodne objawy ze strony układu oddechowego po wypiciu alkoholu.

Nadwrażliwość na niesteroidowe leki przeciwzapalne

Nadwrażliwość na niesteroidowe leki przeciwzapalne (w tym zawierające kwas acetylosalicylowy, ale również m.in. ibuprofen, diklofenak) może wiązać się z wieloma różnymi objawami. Należy do nich:

• najczęściej: pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy, może przebiegać jako zaostrzenie przewlekłej pokrzywki spontanicznej
• kichanie, swędzenie, obrzęk czy uczucie zatkanego nosa, mogą wystąpić polipy nosa;
• zaczerwienienie twarzy, łzawienie, swędzenie oczu;
• rzadziej biegunka, gazy, ból brzucha.

Bardzo niebezpieczne są objawy nadwrażliwości na niesteroidowe leki przeciwzapalne ze strony dróg oddechowych i układu krążenia, takie jak:

• duszność w przebiegu astmy aspirynowej ;
• wstrząs anafilaktyczny (w tym m.in. pokrzywka, duszność, obrzęk w gardle, spadek ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca, zatrzymanie akcji serca).

W przypadku nadwrażliwości na NLPZ rzadko może dochodzić też do tzw. reakcji późnych (pojawiających się od 24 godzin do kilku dni po zażyciu leku). Są to:

• rumień trwały, pęcherzowe reakcje skóry;
• zapalenie nerek;
• jałowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych;
• śródmiąższowe zapalenie płuc.

Objawy nadwrażliwości na salicylany są kwestią indywidualną. Niektórzy dobrze tolerują większe ilości tych związków, u innych reakcja niepożądana może nastąpić po ekspozycji na niewielką dawkę. Przy czym u osób z „astmą aspirynową” zażycie nawet jednej tabletki powodującego objawy niesteroidowego leku przeciwzapalnego wywołuje atak duszności, który może zagrażać życiu!

Dzieciom do 12. roku życia nie powinno się podawać leków zawierających kwas acetylosalicylowy ze względu na ryzyko wystąpienia zespoły Reye’a - stanu, który może prowadzić do uszkodzenia wątroby i mózgu.

Kwas acetylosalicylowy a inne NLPZ

Leki zawierające salicylany to preparaty o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym, należą one do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) lub NSAID (ang. nonsteroidal anti-inflammatory drugs).

W badaniu z 2016 r. duszność po przyjęciu NLPZ dotyczyła ok. 2 proc. badanych dorosłych. Ta grupa preparatów to druga najczęstsza (po antybiotykach) przyczyna nadwrażliwości na leki.

Do NLPZ zaliczane są farmaceutyki, w których składzie znajduje się:

• kwas acetylosalicylowy i jego pochodne;
• ibuprofen, naproksen, ketoprofen, deksketoprofen, kwas triaprofenowy;
• indometacyna, diklofenak;
• piroksykam;
• kwas mefenamowy;
• leki z grypu pyrazolonów: noraminopirydyna, metamizol, aminofenazon, fenylobutazon, propyfenazon;

Jeżeli rozpoznano u ciebie nadwrażliwość na pewne leki, powinieneś otrzymać od alergologa listę leków, których nie możesz stosować i listę leków bezpiecznych. Sam wywiad nie jest wystarczający do postawienia diagnozy.

Zapytaj ALERGOLOGA o listę bezpiecznych leków

UMÓW WIZYTĘ

Zażywanie wymienionych leków jest bezwzględnie przeciwwskazane u osób z nadwrażliwością na NLPZ. Należy pamiętać, że nadwrażliwość na jeden preparat z tej grupy często oznacza nadwrażliwość na inne. Przed zastosowaniem każdego nowego farmaceutyku o działaniu przeciwbólowym trzeba sprawdzać skład i porównywać go z listą niedozwolonych preparatów otrzymaną od lekarza. Osoba z potwierdzoną nadwrażliwością na jakikolwiek lek powinna nosić przy sobie informację na ten temat, by uniknąć podania szkodliwego preparatu w nagłej sytuacji.

W przypadku niektórych nadwrażliwości na niektóre leki, np. zawierających kwas acetylosalicylowy, możliwa jest odczulanie (desensytyzacja ), które umożliwia uzyskanie okresowej tolerancji na dany lek.

Salicylany w żywności

Największa zawartość naturalnych salicylanów cechuje zioła, przyprawy, owoce i warzywa. Dokładna ilość tych związków w pokarmach bywa trudna do określenia, bo zależy od wielu czynników. Zalicza się do nich m.in. warunki wzrostu, sposób przetwarzania i – w przypadku owoców – stopnia dojrzałości.

Największe ilości salicylanów zawarte są w suszonych oraz w kiszonych i konserwowych owocach i warzywach. Natomiast w dojrzałych owocach, produktach obranych ze skórki oraz ugotowanych jest mniej tych związków.

Źródło danych: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29182277/

Do pokarmów bogatych w – naturalne lub syntetyczne – salicylany należą:

• zioła i przyprawy: mięta, curry, anyż, cayenne, koper, cynamon, goździki, szałwia, musztarda, kminek, majeranek, bazylia, oregano, estragon, kurkuma, papryka, tymianek, rozmaryn, kozieradka, gałka muszkatołowa, nasiona selera i sezamu;
• owoce: rodzynki, suszone i surowe śliwki, arbuzy, jeżyny, ananasy, mandarynki, poziomki, truskawki;
• warzywa: seler, soczewica, kalafior;
• bakalie: migdały, orzeszki ziemne, orzechy brazylijskie, macadamia, pistacjowe, włoskie, kokosowe;
• napoje: kawa, herbata, herbatka miętowa;
• alkohole: wszystkie poza wódką i dżinem;
• inne źródła:  ocet, miód, dżem, lukrecja, guma do żucia, pikle, produkty drożdżowe, chipsy i krakersy o smaku pikantnym, barwniki spożywcze, aromaty owocowe oraz żywność wysokoprzetworzona.

Salicylany w kosmetykach

Do produktów zawierających salicylany zalicza się również kosmetyki. Zdarza się, że część osób doświadcza objawów niepożądanych także po ich użyciu. Jeżeli zauważyć jakieś niepokojące objawy, np. skórne, które mogą być związane z użyciem jakiegoś produktu kosmetycznego, skonsultuj się z lekarzem. Osoby z nadwrażliwością na pewne składniki kosmetyków, powinni więc dokładnie czytać etykiety. Środki pielęgnacyjne, w których mogą znajdować się te związki to m.in.:

• pasty do zębów o smaku miętowym;
• płyny do płukania jamy ustnej;
• perfumy;
• szampony i odżywki (w tym przeciwłupieżowe);
• balsamy;
• preparaty do zmywania, odświeżania oraz dezynfekcji skóry twarzy i szyi;
• środki do pielęgnacji skóry łojotokowej;
• produkty złuszczające i pomocne w usuwaniu piegów, odcisków czy zrogowaceń skóry.

Nadwrażliwość na salicylany – testy

Diagnostyka nadwrażliwości na kwas acetylosalicylowy i inne niesteroidowe leki przeciwzapalne rozpoczyna się od dokładnego wywiadu medycznego i badania przedmiotowego. Przebieg postępowania diagnostycznego różni się w zależności od podejrzenia reakcji alergicznej i niealergicznej.

Jeśli lekarz przypuszcza, że przyczyną objawów jest alergia, może zlecić testy skórne i/lub z krwi. W przypadku podejrzenia nadwrażliwości na lek stosowane są też testy prowokacyjne w wyspecjalizowanym ośrodku pod opieką anastezjologa.

Gdy rozważana jest nadwrażliwość na salicylany w żywności, zaleca się konsultację z alergologiem. Postępowanie może być różne, w zależności od tego, jakie pacjent ma objawy, czy współistnieje astma aspirynowa, czy być może lekarz podejrzewa reakcję niealergiczną lub pseudoalergiczną na różne dodatki do żywności. Lekarz może zlecić czasowe zastosowanie diety z ograniczeniem salicylanów (niekoniecznie wymagającą ścisłej eliminacji), czy diety o niskiej zawartości pseudoalergenów (w tym m.in. barwników, antyoksydantów, siarczanów, salicylanów) i następnie identyfikacji przyczyny dzięki próbie prowokacyjnej.

Dieta przy nadwrażliwości na salicylany

Dieta ubogosalicylanowa (zwana też dietą aspirynową) polega na zmniejszeniu ilości salicylanów w codziennym jadłospisie do poziomu, w którym nie będą występowały objawy niepożądane. Stosuje się ją u osób z potwierdzoną niealergiczną nietolerancją na salicylany, w przypadku potwierdzonej współistniejącej nadwrażliwości na salicylany z żywności okresowo przy „astmie aspirynowej” lub pokrzywce współistniejącej z astmą aspirynową. Warto pamiętać, że dane dotyczące skuteczności i długotrwałych skutków diety o obniżonej zawartości salicylanów są ograniczone. Dlatego jej stosowanie powinno być ograniczone do zalecenia przez lekarza.  

W ramach diety ubogosalicylanowej należy:

• zrezygnować ze wszystkich ziół i przypraw, które mają dużą lub bardzo dużą zawartość salicylanów;
• Wykluczyć lub ograniczyć żywność charakteryzującą się dużą i bardzo dużą zawartością salicylanów (zaleca się, aby ilość tych związków wynosiła 0,01-0,09 mg na porcję);
• wyeliminować lub ograniczyć produkty wysokoprzetworzone zawierające salicylany.

Nie ma jednoznacznej definicji diety ubogosalicylowej, stąd listy produktów mogą się różnić między źródłami. Wskazania do jej stosowania występują stosunkowo rzadko.

Zawartość salicylanów w produktach spożywczych przedstawiono w poniższej tabeli.

Źródło danych: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29182277/

Salicylany a leki przeciwbólowe dla nadwrażliwych

Osoby z nietolerancją na niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) wykorzystujące hamowanie enzymu COX-1, mogą stosować leki przeciwbólowe, które nie wykorzystują tego mechanizmu, a więc zawierające celekoksyb, salicylan choliny oraz pochodne opioidów (np. kodeinę, tramadol czy fentanyl).

Względnie bezpieczny jest też paracetamol. Jednak i po tym leku u osoby nadwrażliwej na NLPZ mogą pojawić się duszności. Ryzyko ich wystąpienia oceniane jest na 5 proc. W celu zwiększenia bezpieczeństwa pierwsze dawki leku chory powinien przyjąć w placówce ochrony zdrowia. W trakcie zażywania paracetamolu nie należy też przekraczać dawki dobowej 1000 mg.

Czy można wytworzyć tolerancję na salicylany?

U osób nadwrażliwych na aspirynę, dla których korzystne jest stosowanie małych dawek leku, można wytworzyć tolerancję na preparat. W tym celu – w specjalistycznych ośrodkach – przeprowadzana jest tzw. desensytyzacja. Polega ona na kontrolowanym podawaniu niewielkich dawek aspiryny do momentu rozwoju czasowej tolerancji. Należy jednak pamiętać, że tolerancja nie jest trwała.

Czy należy unikać salicylanów?

Nie ma powodu, by profilaktycznie, bez jakichkolwiek wskazań medycznych, unikać salicylanów w diecie. Niepotrzebne eliminowanie owoców, warzyw, ziół czy przypraw bogatych w te związki może być wręcz szkodliwe. Produkty bogate w naturalne salicylany są źródłem wielu witamin, składników mineralnych oraz fitozwiązków, które maja charakter prozdrowotny.

Referencje:

1. https://www.su.krakow.pl/repozytorium-plikow/strefa-pacjenta/zalecenia-po-hospitalizacji/64-ds-14-dieta-bez-salicylanow/file
2. https://biotechnologia.pl/kosmetologia/kwas-salicylowy-w-kosmetyce,12443 (dostęp 14.02.2021)
3. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29182277/ (dostęp 14.02.2021)
4. Global Initiative for Asthma. Global Strategy for Asthma Management and Prevention, 2020, dostępne na: www.ginaasthma.org.
5. Makowska J.S., Burney P., Jarvis D. i wsp. Respiratory hypersensitivity reactions to NSAIDs in Europe: the global allergy and asthma network (GA2 LEN) survey. Allergy. 2016 Nov;71(11):1603-1611. doi: 10.1111/all.12941.
6. https://www.aaaai.org/conditions-and-treatments/library/asthma-library/aspirin-exacerbated-respiratory-disease
7. Pawliczak R. (red.) Alergologia – Kompedium. Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2018.
8. Reese I., Zuberbier T., Bunselmeyer B. i wsp. Diagnostic approach for suspected pseudoallergic reaction to food ingredients. J Dtsch Dermatol Ges. 2009 Jan;7(1):70-7. doi: 10.1111/j.1610-0387.2008.06894.x. Epub 2008 Nov 24. PMID: 19054425.