Antybiotyki. Najważnejsze informacje, zasady stosowania

Antybiotyki to ważne narzędzie w walce z bakteriami. Jednak ich złe stosowanie może prowadzić do narastania oporności. Wyjaśniamy, jakie są rodzaje antybiotyków, jak powinno się je brać oraz czy rzeczywiście szkodzą i jaką rolę odgrywają probiotyki w antybiotykoterapii.
Jaki wpływ na nasze zdrowie mają antybiotyki?

Czym są antybiotyki?

Antybiotyki to substancje, które zabijają bakterie lub hamują ich wzrost i podziały. Stosowane są w leczeniu zakażeń bakteryjnych i dzięki nim możemy zwalczać infekcje, które kiedyś były dla ludzi śmiertelnym zagrożeniem. Są uznawane za najważniejszy wynalazek medycyny XX wieku.

Jak działają antybiotyki?

Działanie antybiotyków dotyczy jedynie bakterii, leki te nie działają na wirusy. Opiera się ono na dwóch procesach: hamowaniu namnażania się bakterii (czyli działaniu bakteriostatycznym) lub ich zabijaniu (jest to działanie bakteriobójcze).

 

Istnieją różne rodzaje antybiotyków i nie każdy antybiotyk działa na wszystkie bakterie. Niektóre stosuje się na dużą liczbę gatunków bakterii (mówimy wtedy, że mają szerokie spektrum działania) albo na małą grupę (są to antybiotyki o wąskim spektrum działania).

Najważniejsze grupy antybiotyków to m.in.:

  • Antybiotyki β-laktamowe (np. penicyliny, cefalosporyny) -> działają na wszystkie wrażliwe bakterie oprócz enterokoków, są to najczęściej stosowane antybiotyki.
  • Makrolidy (np. erytromycyna) -> stosowane np. przy zakażeniach górnych dróg oddechowych u pacjentów z nadwrażliwością na antybiotyki β-laktamowe oraz w leczeniu m.in. błonicy, krztuśca i zakażeń bakteriami Mycoplasma pneumoniaeChlamydia pneumoniae.
  • Fluorochinolony -> stosowane np. przy leczeniu zakażeń układu moczowego, w niepowikłanej rzeżączce i biegunce podróżnych.
  • Glikopeptydy (np. wankomycyna) -> stosowane np. w zakażeniu opon mózgowo-rdzeniowych.
  • Tetracykliny (np. tetracyklina, doksycylina) - > stosowane np. w trądziku i w leczeniu boreliozy.
  • Aminoglikzoydy (np. gentamycyna, streptomycyna, neomycyna) -> stosowane np. w gruźlicy i zakażeniach układu moczowego.
  • Metronidazol -> stosowany np. w waginozie bakteryjnej oraz zakażeniu rzęsistkiem pochwowym.
  • Ryfamycyny (np. ryfampicyna) -> stosowane np. w leczeniu gruźlicy.

Czy antybiotyki działają na wszystkie bakterie?

Antybiotyki działają na wszystkie bakterie w naszym organizmie, również te, których działanie jest nam potrzebne (np. flora fizjologiczna układu pokarmowego oraz w przypadku kobiet również pochwy).

Flora fizjologiczna człowieka to zbiór mikroorganizmów – bakterii i zdecydowanie rzadziej grzybów, które występują naturalnie w organizmie i zazwyczaj nie wywołują chorób.

Można ją znaleźć m.in. w pochwie, jamie ustnej, oku, na skórze oraz w jelicie cienkim i grubym. Pierwsze mikroorganizmy kolonizują człowieka już podczas porodu lub zaraz po nim i są to bakterie pochodzące od matki. 

Rolą flory fizjologicznej jest przede wszystkim wspomaganie układu odpornościowego organizmu w ochronie przed drobnoustrojami chorobotwórczymi. Dobrym przykładem jest pochwa, gdzie „dobre” bakterie kwasu mlekowego zakwaszają środowisko.

Uniemożliwia to namnażanie się bakterii i grzybów chorobotwórczych oraz zapobiega wystąpieniu takich chorób jak grzybica pochwy czy bakteryjna waginoza.

Działanie flory fizjologicznej jest jednak szersze niż tylko ochrona organizmu – w jelicie, zarówno grubym jak i cienkim, bakterie te uczestniczą w trawieniu pokarmów i oczyszczaniu przewodu pokarmowego z toksyn i ubocznych produktów przemiany materii oraz wspomagają produkcję witaminy K i kwasu foliowego.

Antybiotyki a alkohol 

Przyjmując antybiotyki, nie powinno się pić alkoholu – połączenie to może wywołać ciężkie objawy niepożądane, np. nudności, silne wymioty i bóle głowy, drgawki. Poza tym alkohol osłabia zarówno działanie niektórych antybiotyków, jak i pracę całego organizmu, przez co trudniej jest dojść do zdrowia.

Niekiedy połączenie tych dwóch substancji daje bardzo nieprzyjemne, a nawet zagrażające życiu objawy. Przykładowo - połączenie alkoholu z metronidazolem wywołuje reakcję disulfiranową3, która objawia się zaczerwienieniem twarzy, kołataniem serca, zaburzeniami regulacji ciśnienia krwi, bólem głowy, złym samopoczuciem i osłabieniem.

Probiotyki i prebiotyki a antybiotykoterapia

Aby odbudować zniszczoną przez antybiotyk fizjologiczną florę bakteryjną, w trakcie, a szczególnie po zakończeniu kuracji antybiotykami zalecane jest stosowanie probiotyków. Są to leki, w skład których wchodzą żywe drobnoustroje podobne do tych z flory fizjologicznej.

Bakterie probiotyczne osiedlają się w jelicie i namnażają, dzięki czemu pozytywnie wpływają na przewód pokarmowy i stan zdrowia całego organizmu. Ich działanie opiera się na dwóch mechanizmach:

  • zasiedlają kosmki jelitowe, co uniemożliwia osiedlanie się w jelicie drobnoustrojów chorobotwórczych,
  • wytwarzają kwasy organiczne, głównie kwas mlekowy, obniżając tym samym pH treści przewodu pokarmowego, co hamuje rozwój bakterii.

Innymi substancjami wspomagającymi rozwój flory fizjologicznej są prebiotyki. To takie składniki pożywienia, które nie ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym oraz pobudzają rozwój i aktywność pożytecznych bakterii jelitowych.

Prebiotyki znaleźć można w pomidorach, cebuli, czosnku, bananach, jęczmieniu, pszenicy, cykorii i karczochach. Dodatkowe działanie prebiotyków to np. zapobieganie zaparciom, zmniejszanie stężenia cholesterolu we krwi i zwiększanie wchłaniania wapnia, co z kolei zmniejsza ryzyko osteoporozy.

4 zasady stosowania antybiotyków

  1. Antybiotyki należy stosować tylko na zlecenie lekarza i zgodnie z jego zaleceniami. Nie wolno samodzielnie przerywać terapii, nawet gdy odczuwasz poprawę stanu zdrowia i masz poczucie, że „już jesteś zdrowy”. Odstawienie antybiotyku przed zaplanowanym końcem leczenia prowadzi do uodpornienia się bakterii na daną substancję i narastania antybiotykooporności. Nie wolno również na własną rękę stosować antybiotyków pozostałych po leczeniu poprzedniej infekcji.
  2. Antybiotyki powinno się przyjmować o określonych godzinach, aby utrzymać stałe ich stężenie we krwi.
  3. Tabletki należy zawsze popijać wodą. Antybiotyków nie powinno się popijać mlekiem, jogurtem, kefirem, sokami, kawą, herbatą ani colą, ponieważ zmniejszają one proces wchłaniania leków.
  4. Niektórych antybiotyków (np. tetracyklin lub fluorochinolonów) nie należy łączyć z jedzeniem ani innymi lekami, dlatego zaleca się branie tych leków co najmniej godzinę przed lub dwie godziny po posiłku. Jeżeli nie jesteś pewien, czy możesz łączyć swój antybiotyk z jedzeniem lub innymi lekami, to przeczytaj ulotkę albo skontaktuj się z lekarzem lub farmaceutą.

Skąd lekarz wie, jaki antybiotyk przepisać?

Zazwyczaj do przepisania antybiotyku lekarz nie potrzebuje wyników żadnych badań, wystarczy mu dokładny wywiad i badanie pacjenta.

Dzieje się tak dlatego, ponieważ w Polsce większość infekcji wywoływanych jest przez określone gatunki bakterii (np. wiadomo, że angina najczęściej powodowana jest przez paciorkowce), a dzięki publikowanym rekomendacjom lekarz wie, który antybiotyk będzie skuteczny w danej chorobie.

Jest to tzw. podejście empiryczne. Rekomendacje te tworzy co roku Narodowy Instytut Leków – wskazują one, jakie antybiotyki i w jakiej kolejności powinny być stosowane w konkretnej sytuacji.

Działania niepożądane antybiotyków

Antybiotyki, tak jak każde leki, mogą wywoływać działania niepożądane. Te, które zdarzają się najczęściej, dotyczą przewodu pokarmowego – są to nudności, biegunki i wymioty.

Czasami występują też wysypki skórne o rożnym stopniu nasilenia. Najcięższe powikłania to m.in. wstrząs anafilaktyczny1 i ciężka biegunka poantybiotykowa. Większość z tych objawów ma związek z tym, że antybiotyki działają również na te bakterie, które są nam potrzebne (np. flora bakteryjna układu pokarmowego, gardła, nosa i pochwy).

Szczególnie ciężkim powikłaniem jest rzekomobłoniaste zapalenie jelit wywołane bakterią Clostridium difficile rozwijającą się wskutek poantybiotykowego zaburzenia równowagi flory jelitowej.

Najbardziej szkodliwe jest częste stosowanie antybiotyków, więc jeżeli twoje dziecko ciągle choruje i niemal za każdym razem dostaje od lekarza antybiotyk, to sprawdź czy nie cierpi na wrodzone zaburzenia odporności.

Zdarza się, że wskutek brania antybiotyków rogowacieją i wydłużają się brodawki języka. Pojawia się tzw. czarny włochaty język, nie jest to jednak szkodliwe.  

Dlaczego antybiotyki są na receptę?

Umieszczenie antybiotyków w grupie leków dostępnych na receptę służy ograniczeniu ich stosowania i zmniejszaniu skali zjawiska antybiotykooporności.

Stosowanie antybiotyków jest uzasadnione tylko w przypadku chorób bakteryjnych, nie można stosować ich w przypadku chorób wirusowych jak grypaprzeziębienie czy ostre zapalenie gardła.

Wynalezienie antybiotyków

Antybiotyki stworzone zostały przez przypadek, w 1928 roku, kiedy szkocki mikrobiolog Alexander Fleming zapomniał zamknąć płytkę, na której rosły bakterie. Okazję wykorzystały zarodniki pleśni, które zanieczyściły naczynie – po jakimś czasie badacz ze zdziwieniem odkrył, że wokół kolonii5 pleśni bakterie przestały rosnąć!

Zjawisko te przykuło jego uwagę i postanowił dalej je obserwować. Wywnioskował, że pleśń produkuje substancje zabijające bakterie, a teoria ta doprowadziła do stworzenia pierwszego antybiotyku.

Nazwano go penicyliną, na cześć pleśni, z której został wyizolowany. Od odkrycia, do praktyki jednak długa droga i penicylina stała się powszechnym lekiem dopiero na początku lat 40. XX wieku. Doprowadziła do tego praca trzech naukowców – Fleminga, Howarda Florey’a i Ernesta Chaina, którzy w 1945 roku dostali za to Nagrodę Nobla.

Nazwa antybiotyk pochodzi z greki (anti – przeciw, bios – życie) i została wprowadzona w 1942 roku przez odkrywcę streptomycyny Selmana Waksmana. Na początku określano w ten sposób jedynie substancje bakteriobójcze wytwarzane przez inne drobnoustroje, czyli antybiotyki naturalne, ale wraz z rozwojem biotechnologii pojawiły się antybiotyki syntetyczne, wytwarzane przez człowieka.

 

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 19.10.2022
Data ostatniej aktualizacji 14.12.2023