Co to jest antybiotykooporność? Rodzaje, przyczyny

Naturalna antybiotykooporność

Wyróżnia się dwa rodzaje antybiotykooporności – naturalną i nabytą. Naturalna antybiotykooporność wynika z uwarunkowanych genetycznie, pierwotnych mechanizmów obronnych komórek bakterii, np. brak receptora dla antybiotyku, nieprzepuszczalna ściana komórkowa czy wytwarzanie enzymów. Przykładowo - wiele szczepów gronkowca wytwarza penicylinazy, powodujące oporność na antybiotyki jeszcze przed wprowadzeniem penicyliny.

Antybiotykooporność nabyta

Zdecydowanie większym problemem współczesnej medycyny jest oporność nabyta. Mówimy o niej wtedy, gdy bakteria „uczy się” obrony przed antybiotykiem. Dzieje się tak na dwa sposoby: w wyniku mutacji oraz poprzez transfer genów.

Mutacja to inaczej zmiana w DNA bakterii, do jakiej dochodzi podczas rozmnażania się bakterii. Zmiana w materiale genetycznym jest odpowiedzią bakterii na niekorzystne warunki środowiska, w którym żyje, czyli np. na działanie antybiotyku.

Dzięki takim mutacjom niektóre bakterie przeżywają działanie antybiotyku i przekazują tę umiejętność kolejnym namnażającym się organizmom. Powoduje to lawinowe zwiększenie liczby opornych zarazków.

Transfer genów, czyli drugi mechanizm nabywania oporności, polega na przekazywaniu pomiędzy bakteriami (tego samego lub nawet różnego gatunku) genów oporności na antybiotyk. Do wymiany tej może dojść na trzy sposoby: 

• poprzez kontakt dwóch bakterii i przekazanie cząsteczki kodującej enzym biorący udział w niszczeniu antybiotyku (w uproszczeniu: spotykają się dwie bakterie i jedna daje drugiej przepis na truciznę przeciwko antybiotykowi),
• poprzez pobranie przez bakterię genu oporności ze środowiska zewnętrznego, najczęściej z pozostałości po martwej bakterii,
• poprzez bakteriofagi (czyli wirusy atakujące bakterie), które przenoszą geny oporności pomiędzy spokrewnionymi bakteriami.

Nabycie genów antybiotykooporności może powodować produkcję enzymów rozkładających antybiotyki lub produkcję białek usuwających z komórki bakterii punkt uchwytu dla antybiotyku. Punkt uchwytu to miejsce w bakterii, gdzie antybiotyk wywiera główne działanie. 

Inne bakterie zmieniają procesy metaboliczne, na takie, których nie blokuje antybiotyk lub „wypompowują” antybiotyk ze swoich komórek.

Do 2050 r. z powodu antybiotykooporności może umrzeć 10 mln ludzi

Światowa Organizacja Zdrowia alarmuje, że w samym 2019 roku z powodu odporności na produkty przeciwustrojowe zmarło 1,27 mln osób. Za większość zgodnów odpowiada 6 patogenów (Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Streptococcus pneumoniae, Acinetobacter baumannii i Pseudomonas aeruginosa). Naukowcy szacują, że do 2050 r. antybiotykooporoność może przyczynić się do śmierci 10 mln ludzi. 

W celu rozpropagowania problemu antybiotykooporności ustanowiono Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach, który obchodzimy 18 listopada i jest jednym z elementów Światowego Tygodnia Wiedzy o Antybiotykach trwającego od od 16 do 22 listopada.

Przyczyna antybiotykooporności

Podstawową przyczyną jest nadużywanie antybiotyków lub nieprawidłowe ich stosowanie (przyjmowanie zbyt małych dawek lub za krótki czas terapii).

Dlatego bardzo ważne jest przyjmowanie antybiotyków w odpowiednich dawkach i przez okres zalecony przez lekarza. Nie należy odstawiać leku przed terminem wskazanym przez lekarza, nawet jeżeli objawy choroby już ustąpiły.

Dlaczego nie należy zbyt szybko odstawiać antybiotyku?

W jednej kolonii znajdują się bakterie o różnym poziomie antybiotykooporności. Na początku stosowania leku niszczymy te bakterie, które są najmniej oporne na antybiotyk. W sytuacji, gdy stosujemy antybiotyk za krótko lub w zbyt małej dawce, to po zniknięciu bakterii wrażliwych, pozostaje szczep o zwiększonej oporności na dany antybiotyk. Bakterie te dzielą się i z czasem zaczynają dominować w populacji.

Skutki rosnącej antybiotykooporności

Bakterie oporne na działanie wielu czy nawet prawie wszystkich antybiotyków to ogromny problem współczesnej medycyny. Mikrobiolodzy biją na alarm i ostrzegają, że już niedługo mogą pojawić się takie choroby bakteryjne, na które nie będą działać żadne znane nam antybiotyki. Co prawda prace nad nowymi lekami ciągle trwają, ale możliwości stworzenia nowych antybiotyków powoli się wyczerpują. Między 1945 a 1965 rokiem na rynek wprowadzono aż 14 grup nowych antybiotyków, a w ciągu ostatnich 20 lat – tylko dwie. 

Czym są superbakterie?

„Superbakterie” to bakterie oporne na działanie niemal wszystkich znanych nam antybiotyków.

Przykładem takiego organizmu mogą być bakterie wyizolowane w 2008 roku w Indiach. Są to groźne szczepy Klebsiella pneumoniae. Rozkładają one cząstki karbapanemów, czyli antybiotyków uznawanych za leki „ostatniej szansy”, przez co możliwości leczenia zakażeń przez nie spowodowanych są mocno ograniczone.

W Polsce rejestruje się również bakterie, których zwalczenie stanowi nie lada problem. Szacuje się, że w naszym kraju 20 proc. populacji gronkowców złocistych to tzw. MRSA, czyli gronkowce złociste oporne na metycylinę, a na niektórych oddziałach szpitalnych odsetek ten może sięgać nawet 80 proc.

Innymi bakteriami, które stanowią w Polsce coraz większy problem są bakterie Clostridioides difficile, których odnotowuje się znaczący wzrost w ostatnich latach.

Clostridioides difficile to beztlenowa bakteria, która w sprzyjających warunkach wywołuje zapalenie (uszkodzenie) jelita grubego. Zakażenie szerzy się drogą pokarmową i dotyczy przede wszystkim osób w starszym wieku, przebywających w szpitalach i domach opieki.

Zakażenie Clostridioides difficile (do 2016 r. Clostridium difficile) objawia się biegunką o różnym nasileniu.

Ochroną antybiotyków w Polsce zajmuje się Narodowy Program Ochrony Antybiotyków przy Narodowym Instytucie Leków.

Jak zmniejszyć antybiotykooporność?

W walce z bakteriami wciąż istotne są podstawowe zasady higieny (np. mycie rąk przed posiłkami i po wyjściu z toalety). Zużycie antybiotyków może być też zredukowane przez szczepienia ochronne przeciwko chorobom bakteryjnym (np. błonica, tężec, krztusiec) oraz przeciwko pneumokokom i meningokokom.

Źródła

https://www.who.int/campaigns/world-antimicrobial-awareness-week/2022 (dostęp 20.10.2022 r)https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)02724-0/fulltext  (dostęp 20.10.2022 r)