Hipochondria - objawy i leczenie (terapia) lęku o zdrowie

Co to jest hipochondria?

Zaburzenia hipochondryczne należą do tych z grupy somatyzacyjnych [1], somatoformicznych. Słowo "hipochondria" pochodzi od greckiego hipokhondria, które oznacza chrząstkę i "ma związek ze starożytnym przekonaniem, że wnętrzności klatki piersiowej odpowiadały za smutek, zamartwianie się i melancholię" [2]. W literaturze naukowej możemy znaleźć definicję, zgodnie z którą hipochondria to "uporczywe przekonanie o istniejącej lub zbliżającej się chorobie mimo braku medycznego uzasadnienia" [3].

Zaburzenia hipochondryczne charakteryzują się lękiem o zdrowie. Pacjenci boją się zachorować, często na konkretną chorobę, lub są przekonani, że już na takową cierpią, choć nie mają podstaw somatycznych. Charakterystyczne jest również to, iż zwykle osoby cierpiące na hipochondrię mają tendencję do obserwowania własnego ciała, doświadczanych symptomów, których interpretacja zwykle prowadzi do przekonania o patologii.

Pacjenci boją się występowania takich chorób jak np. nowotwór, udar, zawał, AIDS czy choroby tropikalne, czemu zawsze towarzyszą lęk i ciągłe poszukiwanie dowodów na istnienie choroby [1]. Co więcej, mają oni również tendencję do analizowania swoich wyników badań, gdzie nawet najmniejsze odchylenia od normy traktują jako potwierdzenie choroby. Dodatkowo, osoby z opisywanym zaburzeniem zwykle nie dają wiary lekarzom twierdzącym, że nie ma podstaw do zdiagnozowania danej jednostki chorobowej [1].

Odmowa leczenia ze strony specjalisty, zwykle skutkuje wizytą u kolejnego. Osoby chore zazwyczaj w końcu trafiają do psychologa na terapię, ale ta może nie przynieść szybkich rezultatów, ze względu na pojawiający się opór ze strony pacjenta negującego jej konieczność. Często też rezygnują z oddziaływań terapeutycznych, kiedy uświadamiają sobie, iż np. nie będą w stanie przekonać terapeuty do swoich przeświadczeń o chorobie.  

Jak często występują zaburzenia hipochondryczne?

Dane co do występowania schorzenia różnią się w zależności od publikacji. Rozpowszechnienie problemu szacuje się od 0,8 do 10,3 proc. populacji, jednak większość badań wskazuje 3 proc. [1]. W przypadku płci chorych możemy również znaleźć różne dane, część wskazuje, że hipochondria występuje tak samo często u kobiet, jak i u mężczyzn, inne, że częściej u kobiet.

Co do wieku wystąpienia pierwszych objawów, podobnie. Jedni badacze twierdzą, że początek zaburzenia ma miejsce we wczesnej dorosłości, ale mogą pojawić się w każdym wieku, inni, że największe rozpowszechnienie pojawia się między 30.–40. r.ż. [2]. 

Przyczyny hipochondrii

Choć zaburzenie hipochondryczne jest znane od dawna, tak jak w przypadku wielu problemów psychicznych, tak i w tym wypadku nie możemy wskazać jednoznacznej przyczyny tej choroby. Wskazuje się m.in. następujące czynniki:

• nadopiekuńczość rodziców - (jak czytamy w literaturze naukowej, w momencie dorastania w środowisku, gdzie nawet niewielkie dolegliwości stanowiły duże, nadmierne zainteresowanie rodziców, w przyszłości u dziecka mogą wystąpić zaburzenia hipochondryczne),
• zaburzenia lękowe, tendencje lękowe - (do rozwoju zaburzenia mogą przyczyniać się np. wcześniejsze zaburzenia lękowe uogólnione),
• zachowania chorego, nadmierna koncentracja na sobie - (zbyt duże poszukiwanie informacji na temat zdrowia np. w Internecie, koncentracja na sobie i swoim ciele, egocentryzm),
• krytyczne wydarzenia w życiu pacjenta - (może to być np. nagła śmierć osoby bliskiej, niespodziewana choroba kogoś, kto był zdrowy lub inna przebyta trauma (skomplikowana choroba w dzieciństwie),
• brak zaspokojenia potrzeb emocjonalnych (możemy tutaj wymienić np. potrzebę akceptacji, zainteresowania).

Mechanizm funkcjonowania osób z zaburzeniem hipochondrycznym

Zwykle mechanizm postępowania osób cierpiących na to zaburzenie jest podobny. Odczuwają oni lęk o własne zdrowie, więc zgłaszają się do lekarza, który zleca odpowiednie badania. Po otrzymaniu wyników, zazwyczaj okazuje się, że nie ma podstaw do obaw, są w normie. Zazwyczaj taka informacja poprawia stan psychiczny chorego, ale na krótko. W kolejnych dniach zastanawia się on, czy na pewno diagnostyka była rzetelna, a lekarz kompetentny. Zwykle pacjent dochodzi do wniosku, że nie i szuka innego specjalisty lub stwierdza, że może cierpieć na inną chorobę, prosząc o dalsze badania [2]. Osoby zazwyczaj nie dopuszczają do siebie myśli, że problem może mieć naturę psychiczną.

Należy jednak zaznaczyć, iż konieczne jest, aby podchodzić do pacjenta w sposób bardzo zindywidualizowany, lęk bowiem, który pacjent może odczuwać m.in. po przebytym zawale, dotyczący powtórzenia problemu jest całkiem naturalny i pełni funkcję ochronną, jeżeli pojawia się po rzeczywistych objawach np. uczuciu bólu w klatce piersiowej. Sama również pamiętam pacjenta, który był przekonany, że cierpi na konkretną jednostkę chorobową, co okazało się prawdą. Przed skierowaniem do psychologa należy więc w pełni wyeliminować inne czynniki.

Objawy hipochondrii

Objawy możemy podzielić na trzy grupy [2]:

• przekonanie o chorobie — (pacjent jest przeświadczony o byciu bardzo ciężko chorym i nie wierzy specjalistom, że jest inaczej, pomimo odbycia wielu wizyt lekarskich czy badań różnego typu,
• obawy przed chorobą lub jej rozwojem — (do tej grupy zaliczamy zwiększony niepokój u pacjenta, który pojawia się, kiedy tylko usłyszy on informację dotyczącą podatności na chorobę),
• zatroskanie cielesne — (polega ono na nadmiernej obserwacji swojego ciała, jego funkcjonowaniu i kontrolowaniu płynących objawów).  

Dodatkowo wyróżnia się dwa typy pacjentów z zaburzeniem hipochondrycznym [2], w zależności od tego, w jaki sposób radzą sobie z lękiem o zdrowie:

• pacjent poszukujący pomocy — takie osoby bardzo często korzystają z opieki zdrowotnej, chodzą do różnych specjalistów, wykonują badania diagnostyczne (nawet po kilka razy. Redukują w ten sposób swój lęk, ale niestety nie na długo.
• pacjenci unikający pomocy — w tym przypadku pacjent unika, boi się konfrontacji ze specjalistą, ponieważ jest pewien, że ten potwierdzi chorobę, o której dana osoba jest przekonana.

Podsumowując, przyczyny zaburzeń mogą być różne, natomiast zwykle symptomy są podobne i obejmują, m.in.:

• utrzymujące się przekonania o cierpieniu na ciężką chorobę,
• częste wizyty u lekarzy oraz badania (lub unikanie tych wizyt),
• nieuzasadniony lęk,
• objawy depresyjne,
• ciągłe myślenie o chorobie i związane z tym problemy ze snem czy jedzeniem
• nadmierne skupianie się na dolegliwościach płynących z ciała,
• uporczywe odrzucanie akceptacji wyników porad i badań oraz zapewnień różnych lekarzy o braku odchyleń od normy, 
•  różnorodne dolegliwości bólowe,
• przesadne zainteresowanie funkcjonowaniem organizmu,
• reagowanie oburzeniem na sugestie o zbyt dużym skupieniu na sobie,
• wielokrotne samobadanie. 

Kluczowe treści poznawcze w lęku o zdrowie to[4]:

Kto diagnozuje hipochondrię? 

Zwykle osoby z zaburzeniami hipochondrycznymi w pierwszej kolejności trafiają do lekarzy POZ, którzy po przeprowadzeniu wywiadu i omówieniu wyników badań, które nie odbiegają od normy uspokajają pacjenta, że nie ma powodu do obaw. Ten z kolei zwykle w niedługim czasie znowu szuka pomocy w tej samej sprawie u innego lekarza, nie wierząc poprzedniemu. Z czasem jednak część pacjentów daje się namówić na wizytę u odpowiedniego specjalisty. 

Diagnozą zajmuje się psycholog lub psychiatra. Dokonuje tego na podstawie rozmowy, obserwacji pacjenta oraz po przeprowadzeniu odpowiednich testów zgodnie z prawidłowymi kryteriami diagnostycznymi. 

 Jak klasyfikujemy zaburzenia hipochondryczne?

W klasyfikacji DSM 5[5] zaburzenia hipochondryczne umiejscowiono w dziale "zaburzenia z objawami somatycznymi i inne z nimi związane", obok m.in. zaburzeń konwersyjnych, czynników psychicznych wpływających na inny stan ogólnomedyczny czy zaburzeń pozorowanych. Określono je jako zaburzenia z lękiem o stan zdrowia i sformułowano następujące kryteria rozpoznawania:

1. Pochłonięcie myślą o byciu ciężko chorym lub o możliwości wystąpienia ciężkiej choroby.
2. Nie występują objawy somatyczne, lub jeśli występują mają niewielkie nasilenie. Jeśli dodatkowo pojawia się inny stan ogólnomedyczny lub istnieje duże ryzyko jego wystąpienia (np. rodzinny wywiad chorobowy), pochłonięcie myślami o chorobie jest wyraźnie nadmierne, lub nieproporcjonalne.
3. Utrzymuje się stały niepokój o zdrowie i duża czujność dotycząca stanu zdrowia danej osoby.
4. Występują przesadne zachowania związane ze zdrowiem (np. powtarzające się szukanie objawów choroby na ciele) lub unikanie (np. wizyty u lekarza i hospitalizacji).
5. Pochłonięcie myślą o chorobie utrzymuje się od co najmniej 6 miesięcy, choć nazwa rzekomej choroby, będącej przyczyną obaw, może się w tym czasie zmieniać.
6. Zaabsorbowania myślą o schorzeniu nie można lepiej wyjaśnić występowaniem innego zaburzenia psychicznego, takiego jak zaburzenie pod postacią somatyczną, zaburzenie paniczne, zaburzenie lękowe  uogólnione, cielesne zaburzenie dysmorficzne, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne lub zaburzenie urojeniowe, typ somatyczny.
7. Po stwierdzeniu zaburzenia specjalista zwykle określa również, czy mamy do czynienia z zaburzeniem, z którym związane jest poszukiwanie pomocy- częste szukanie pomocy medycznej, wizyty u lekarza, poddawanie się badaniem diagnostycznym i procedurom leczniczym, czy z unikaniem pomocy — rzadkim szukaniem pomocy medycznej.

Hipochondria u dzieci

Zwykle o zaburzeniach hipochondrycznych mówimy w kontekście osób dorosłych. Niestety mogą one dotyczyć również dzieci. Zwykle są to skargi na różne dolegliwości bólowe, o których istnieniu dziecko jest przekonane. Mogą to być np. bóle głowy czy brzucha. Dziecko często zatraca poczucie rzeczywistości i faktycznego stanu swojego organizmu. Przyczyny zaburzenia są różne.

Jedną z nich może być chęć zwrócenia na siebie uwagi rodziców, którzy zwykle wobec takiej sytuacji spędzają z dzieckiem dużo więcej czasu: chodzą do lekarzy czy na badania diagnostyczne.

Objawy psychosomatyczne występujące u dzieci, mogą być wynikiem różnych czynników. Wymienia się tutaj m.in.:

• zaburzenia lękowe (np. lęk uogólniony, fobia szkolna),
• reakcję na stres,
• reakcję na przemoc, krzywdzenie,
• styl wychowawczy.

W przypadku występowania dolegliwości somatycznych zwłaszcza u dziecka bardzo ważna jest szybka reakcja rodziców. Jeżeli zostaną wykluczone inne czynniki chorobowe, należy skłonić się ku psychogennym uwarunkowaniom. Konieczna jest wówczas wizyta u psychologa, który obejmie młodego człowieka odpowiednią opieką. Czasami, może być wskazana również farmakoterapia. 

Jak leczyć hipochondrię?

Leczenie zwykle bywa trudne. Wynika to głównie z nastawienia pacjenta, jego oporu przed interwencjami. Chory jest bowiem przekonany, że problem leży gdzie indziej, poza jego psychiką. Namówienie osoby na leczenie nierzadko jest wyzwaniem dla lekarza rodzinnego. Wymaga cierpliwości, empatii i odpowiednich argumentów.

W leczeniu hipochondrii stosujemy psychoterapię oraz farmakoterapię. Ta ostatnia polega na podawaniu leków przeciwdepresyjnych zwykle z grupy inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Działają one wyciszająco wobec objawów i pozwalają skoncentrować się na psychoterapii. Ta zwykle jest utrzymywana w nurcie poznawczo-behawioralnym i ma na celu zmianę nieprawidłowego myślenia i zachowania.

Pomaga pacjentom uświadomić sobie, że ich problem związany jest z martwieniem się o chorobę, a nie z rzeczywistym zachorowaniem. Chory pracuje z terapeutą między innymi nad modyfikacją, takich zachowań jak: ciągłe sprawdzanie swojego ciała, wzmożona czujność wobec doznań cielesnych, poszukiwanie upewnień czy unikanie.

Chorzy mają również tendencję do wyobrażeń i związanych z nimi przekonań, które podkreślają ich wyolbrzymioną percepcję prawdopodobnego kosztu choroby oraz niedoceniania radzenia sobie. W toku terapii wszystkie te aspekty są omawiane. Nierzadko stosuje się również różne eksperymenty behawioralne, które mają na celu obniżenie lęku o zdrowie.

Terapia jest zwykle procesem długotrwałym a czas jej trwania zależy od konkretnego przypadku oraz chęci pracy z terapeutą. Oczywiście przed podjęciem leczenia psychologicznego, konieczne jest wykluczenie innych czynników związanych z chorobą somatyczną [2]. 

Sposób na hipochondryka (postępowanie)  

Postępowanie z osobą cierpiącą na zaburzenie hipochondryczne nie jest łatwe. Przede wszystkim jej zachowanie trwające przez dłuższy czas może być uciążliwe dla otoczenia. Najlepszym wyjściem jest wysłuchanie chorego z empatią i niewdawanie się w zwykle niekończące się dywagacje na temat zdrowia, czy otaczających niebezpieczeństw.

Warto jest zwrócić uwagę na inne tematy, ciekawe zagadnienia otaczającego świata, przekierować temat rozmowy np. na ten związany z jakimś hobby osoby chorej. Jeżeli ta wraca jednak do rozmowy o lęku o zdrowie, warto używać argumentów, które do niej przemówią, np. "nasza rodzina jest genetycznie bardzo zdrowa, więc nie masz predyspozycji do danej choroby", czy "obecnie medycyna stoi na bardzo wysokim poziomie, leki są coraz nowocześniejsze a badania dokładniejsze". Warto również np. zaproponować pewien eksperyment: czy jeśli osoba chora nie będzie codziennie, a co dwa dni sprawdzać, czy np. nie ma guzków w piersiach, to czy lęk będzie większy, mniejszy, czy taki sam?

Co więcej, chory zwykle korzysta ze swego rodzaju przywileju — reszta rodziny skoncentrowana jest na nim, na jego stanie zdrowia. Należy jednak pamiętać, aby mieć na względzie również siebie. Nie dawać przyzwolenia na ciągłe przebywanie z pacjentem kosztem swojego wolnego czasu.

Przede wszystkim jednak pamiętajmy: zróbmy wszystko, aby pacjent zgłosił się do psychologa, który pomoże w rozwiązaniu problemu. Rozmowa taka wymaga empatii i cierpliwości. Możemy przywołać np. osobę z otoczenia, która już leczy się u specjalisty i robi postępy, czuje się lepiej.   

Opisywane zaburzenie ma charakter przewlekły i zakłóca prawidłowe funkcjonowanie zarówno zawodowe, jak i społeczne[2], dlatego tak ważne jest, aby jak najszybciej wdrożyć odpowiednie postępowanie. 

Piśmiennictwo:

1. Stec-Szczęsna Barbara, Żebrowski Marek, Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu lęku o zdrowie, Psychiatria 2016; 13, 2: 77–83. [https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/view/47511/36537].
2. Sterna W., Psychiatria w psychologii NR 29 (Wrzesień 2021) https://psychologiawpraktyce.pl/artykul/zaburzenia-hipochondryczne
3. Seligman, E.P. I in., Psychopatologia, Zysk i Spółka, 2003.
4. James Bennett-Levy, Oxfordzki podręcznik eksperymentów behawioralnych w terapii poznawczej, Alliance Press, Gdynia 2005.
5. Kryteria diagnostyczne DSM – 5, APA Urban &Partner 2013.