Bakterie probiotyczne: niepozorne, a zdrowe

Pierwszym naukowcem, który zaproponował zastosowanie probiotyków w celach zdrowotnych, był Rosjanin Élie Metchnikoff, a stało się to w 1907 roku. Od tamtego momentu wiedza w zakresie probiotykoterapii znacznie wzrosła. Tym samym lepiej rozumiemy pozytywną rolę mikroflory jelitowej, jej wpływ na zdrowie i profilaktykę chorób. Szczególne znaczenie bakterii probiotycznych w naszym życiu odzwierciedla nawet ich nazwa – słowo „probiotyk” to przeciwieństwo słowa „antybiotyk”, a jego źródłem jest greckie wyrażenie „pro bios”, czyli „dla życia”.

Wymagania stawiane bakteriom

Bakterie pretendujące do zaszczytnego miana probiotyku muszą spełniać szereg wymogów. Powinny nie tylko wykazywać pozytywny wpływ na zdrowie, ale również cechować się szeregiem właściwości wyróżniających je jako bezpieczne, funkcjonalne i zdatne do przemysłowego przetworzenia. Pomijając aspekty technologiczne związane z produkcją preparatów i żywności zawierających kultury bakterii probiotycznych, najważniejsze jest to, aby szczepy dotarły do właściwego miejsca organizmu, na przykład do jelit, w odpowiedniej liczbie, zachowując przy tym niezmienioną żywotność i aktywność.

Skomplikowane nazewnictwo szczepów probiotycznych

O ból głowy mogą przyprawiać nazwy poszczególnych szczepów. Dotyczą ich jednak pewne określone zasady. Szczep probiotyczny powinien być oznaczony w następującej kolejności: nazwa rodzajowa, nazwa gatunkowa, oznaczenie literowo-cyfrowe, na przykład Lactobacillus casei DN-114 001, Lactobacillus rhamnosus GG. Warto pamiętać, że nie wszystkie bakterie fermentacji mlekowej stosowane w produkcji przetworów mlecznych są probiotykami, nie wszystkie szczepy bowiem wywołują w organizmie człowieka jednakowy efekt prozdrowotny. Właściwości probiotyczne bakterii stanowią cechę określonego szczepu (biotypu) danego gatunku. Korzystne działanie jest szczepozależne, to znaczy właściwe dla jednego wyselekcjonowanego szczepu bakteryjnego. Ponadto bakterie probiotyczne rosną wolniej, słabiej ukwaszają mleko i w produkcji mleka fermentowanego stosowane są łącznie z szybciej rosnącymi bakteriami kwasu mlekowego. Dlatego w przypadku produktów spożywczych można natknąć się na skład obejmujący kilka szczepów, gdzie tylko niektóre mają właściwości probiotyczne.

Pacjent pyta, farmaceuta odpowiada

W aptece bardzo często padają pytania dotyczące probiotyków, ale wśród nich króluje jedno: który probiotyk ma najwięcej różnych szczepów i jest niedrogi? Farmaceucie trudno w takiej sytuacji odpowiedzieć rzeczowo i wyczerpująco, tak aby rozwiać wszelkie wątpliwości pacjenta. Wszyscy żyjemy w pośpiechu i najczęściej potrzebujemy ekspresowych, konkretnych rozwiązań, a powyższe pytanie dotyka bardzo wielu kluczowych elementów związanych ze stosowaniem probiotyków. Stąd powstała inspiracja do napisania tego artykułu. Poznajmy zatem odpowiedź, na którą zazwyczaj nie wystarcza czasu w aptece, odnosząc się do każdej części pytania oddzielnie.

Gdzie jest najwięcej bakterii?

W stosunku do ilości bakterii probiotycznych mówimy o liczbie jednostek tworzących kolonię – CFU (colony-forming units). Obecnie nie ma jednoznacznych wytycznych dotyczących dawkowania probiotyków. Analizując różne źródła, jako ogólną zasadę można przyjąć, że minimalna dawka terapeutyczna wynosi od 106–109 do 108–1010 CFU jednorazowo. Jeszcze inaczej twierdzi kanadyjski Natural Health Products Directorate, który zaleca minimalną dawkę dobową w wysokości 5 × 109 CFU, stosowaną przez pięć kolejnych dni, co w praktyce oznacza przyjęcie pięciu dawek terapeutycznych naraz. Błędem jest jednak kierowanie się powyższymi wytycznymi w każdej sytuacji, ponieważ w zależności od wskazań i szczepu bakterii zarówno czas kuracji, jak i dawka CFU mogą być zupełnie inne.

Różne szczepy bakterii w jednym preparacie 

Popularnością cieszą się preparaty zawierające nawet po kilkanaście szczepów. Jednakże najistotniejsze jest to, aby wybrać odpowiedni szczep, o potwierdzonym działaniu w danym wskazaniu. Inny probiotyk wywrze korzystny wpływ w przypadku zespołu jelita drażliwego, a inny atopowego zapalenia skóry. Poszukując preparatu, warto poradzić się farmaceuty, który będzie w stanie dobrać go zgodnie z potrzebą i oczekiwaniami.

Rodzaje preparatów zawierających probiotyki

W aptekach dostępne są trzy rodzaje preparatów zawierających probiotyki: produkty lecznicze, suplementy diety i żywność funkcjonalna. Ujmując to bardzo ogólnie i zgodnie z literą prawa, jedynie produkt leczniczy ma zdolność zapobiegania chorobom i ich leczenia. Pozostałe kategorie obejmują preparaty uzupełniające dietę o składniki, które naturalnie występują w żywności. Błędne jest przekonanie, że w związku z tym, a w odróżnieniu od leków suplementy nie posiadają udokumentowanych badań. Ich producenci nie mają co prawda takiego obowiązku, ale mimo wszystko wiele firm inwestuje w rzetelne prace badawcze nad swoimi preparatami i stosuje procedury dobrej praktyki wytwarzania (GMP). Zrozumiałe jest, że takie działania generują koszty dla przedsiębiorcy, a to wpływa na cenę produktu. I w tym przypadku warto skorzystać z wiedzy farmaceuty i przeanalizować z jego pomocą stosunek ceny do jakości poszczególnych specyfików.

Rozległe możliwości probiotyków

Wyróżniono trzy ogólne mechanizmy działania probiotyków: przeciwbakteryjne na bakterie chorobotwórcze, wzmacniające integralność błony śluzowej jelit, immunomodulacyjne, w tym również przeciwzapalne. Skuteczność bakterii probiotycznych w różnych problemach zdrowotnych jest nadal intensywnie badana, a perspektywy zastosowania tych mikroorganizmów w celach leczniczych wydają się obiecujące. Do tej pory udowodniono ich korzystne działanie w następujących wskazaniach:

• prewencja i skracanie czasu trwania infekcji wywoływanych przez rotawirusy, biegunek będących następstwem stosowania antybiotyków i dolegliwości wynikających z nietolerancji laktozy;
• przeciwdziałanie gromadzeniu się kancerogennych enzymów i metabolitów powstających w bakteryjnych procesach gnilnych;
• zapobieganie występowaniu i zmniejszanie niespecyficznych i nieregularnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych u ogólnie zdrowych osób;
• łagodzenie różnego rodzaju zaburzeń flory bakteryjnej, stanów zapalnych żołądka i jelit, w tym powodowanych zakażeniem Helicobacter pylori;
• normalizacja pasażu jelitowego i konsystencji stolca u osób cierpiących na zaparcia lub zespół jelita drażliwego;
• ograniczanie ryzyka i redukcja objawów alergii i atopii u dzieci;
• ochrona przed infekcjami dróg oddechowych;
• profilaktyka i leczenie infekcji dróg moczowo-płciowych.

Wybór, od którego zależy skuteczność

Nie wystarczy tylko wiedzieć, kiedy warto przyjmować probiotyk. Dla osiągnięcia zamierzonego efektu terapeutycznego konieczne jest zastosowanie odpowiedniego szczepu. Powstaje coraz więcej preparatów dedykowanych konkretnym grupom pacjentów, co z jednej strony znacząco ułatwia wybór, a z drugiej go ogranicza. Wiedząc, jakie szczepy są najbardziej wskazane w najczęściej występujących problemach zdrowotnych, można elastycznie i odpowiednio do swoich potrzeb komponować terapię.

Rodzaje szczepów i ich dawkowanie w najpopularniejszych wskazaniach

Wyjątkowo korzystne właściwości probiotyków

Osoby mające problemy z tolerancją laktozy powinny szukać jogurtów zawierających Lactobacillus bulgaricus lub Streptococcus thermophilus, które uwalniają enzym laktazę, powodując tym samym częściowy, a nawet całkowity rozkład laktozy. Z kolei kobietom zmagającym się z infekcjami intymnymi poleca się preparaty z Lactobacillus reuteri i Lactobacillus rhamnosus. W leczeniu zakażeń Helicobacter pylori pomocny okazuje się szczep Lactobacillus casei DN-114 001 i Lactobacillus acidophilus CRL 639. Wbrew fałszywemu przekonaniu o tożsamości poszczególnych probiotyków ich rozróżnianie ma kluczowe znaczenie dla celowości terapii. Farmaceuta, obok lekarza, jest najbardziej kompetentną osobą, która może pomóc w wyborze preparatu zawierającego szczepy probiotyczne. Warto pamiętać, że dobroczynne bakterie są wielkim sprzymierzeńcem w profilaktyce i leczeniu wielu uciążliwych dolegliwości.

„Twój Farmaceuta” nr 11, maj/czerwiec 2017