Antykoncepcja hormonalna - skuteczność, co wybrać, porównanie

Rodzaje antykoncepcji hormonalnej

Współcześnie mamy bardzo szeroki wachlarz metod zapobiegania ciąży i każdy może znaleźć coś dla siebie – pod warunkiem, że wie, jakie cechy są dla niego najistotniejsze. Dla ułatwienia stworzyliśmy krótki przewodnik po obecnie stosowanych metodach.

Antykoncepcja hormonalna to wszystkie metody wykorzystujące hormony. Różnią się one sposobem podania. Wśród nich znaleźć można:

• doustne tabletki antykoncepcyjne,
• przezskórne plastry,
• dopochwowe krążki,
• domięśniowe zastrzyki,
• podskórne implanty, 
• wewnątrzmaciczne wkładki.

Skuteczność antykoncepcji hormonalnej - wskaźnik Pearla

Do oceny skuteczności używa się tzw. wskaźnika Pearla (Indeks Pearla, PI). Pokazuje on, ile par rocznie ze 100, stosujących daną metodę antykoncepcyjną zajdzie w ciążę. Im wskaźnik jest mniejszy, tym metoda jest oceniana jako skuteczniejsza. Najczęściej podaje się dwie wartości tego wskaźnika:

• pierwszą – dla stosowania danej metody w warunkach idealnych, dokładnie zgodnie z zaleceniami,
• drugą – z marginesem błędu.

Wskaźnik Pearla dla współżycia bez jakiejkolwiek antykoncepcji wynosi 85. Poza wspomnianym indeksem, skuteczność można oceniać również w procentach, biorąc pod uwagę jaki procent par stosujących daną metodę nie zajdzie w ciążę. Takiego sposobu używa np. Światowa Organizacja Zdrowia i Amerykańskie Towarzystwo Położników i Ginekologów.

Tabletki antykoncepcyjne

Antykoncepcję hormonalną w forme tabletek dzieli się na dwa rodzaje:

• tabletki dwuskładnikowe, zawierające estrogeny i progesteron,
• tabletki tylko z progesteronem (tzw. „mini tabletki” i tabletki antykoncepcji awaryjnej).

Różnią się one nie tylko składem, ale też działaniem i wskazaniami lub przeciwwskazaniami do stosowania.

Jak działają tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe?

To najpopularniejszy środek antykoncepcyjny. Wykorzystują działanie dwóch hormonów: progesteronu i estrogenu.

Progesteron zapobiega owulacji, zagęszcza śluz szyjkowy i sprawia, że jest on nieprzepuszczalny dla plemników. Zmienia także błonę śluzową macicy w taki sposób, że staje się ona nieprzyjazna dla zapłodnionej komórki jajowej.

• Dowiedz się więcej na temat badania poziomu progesteronu, wskazań oraz norm. 

Estrogen natomiast wzmacnia działanie progesteronu i zapobiega nieregularnym krwawieniom z dróg rodnych.

Doustne środki antykoncepcyjne mają bardzo wysoką skuteczność (współczynnik Pearla wynosi 0,1 – 8), pod warunkiem regularnego ich przyjmowania. Najczęstszymi przyczynami braku skuteczności tej metody antykoncepcji są:

• pominięcie tabletki – dokładna instrukcja, jak postępować w takiej sytuacji, znajduje się na ulotce każdego produktu,
• biegunka i/lub wymioty – schemat postępowania również znajduje się na ulotce,
• stosowanie leków, które obniżają skuteczność doustnej antykoncepcji, np. niektórych antybiotyków, leków przeciwpadaczkowych, leków przeciwgruźliczych i leków przeciwgrzybiczych.

W razie wątpliwości, co do skuteczności antykoncepcji w danej sytuacji, należy przeczytać ulotkę lub skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.

Jak się bierze tabletki antykoncepcyjne?

Schemat przyjmowania zależy od wybranego preparatu. Niektóre bierze się 21 dni i robi 7 dni przerwy. Inne bierze 28 dni bez przerwy (21 z tych tabletek ma hormony, pozostałe 7 to tabletki placebo lub 24 tabletki mają hormony, a 4 są placebo).

Pomiędzy kolejnymi opakowaniami nie trzeba robić przerw „dla odpoczynku”. Działanie antykoncepcyjne osiągane jest już od pierwszej tabletki, pod warunkiem, że przyjmowanie preparatu rozpoczęto do 5. dnia cyklu, czyli do 5. dnia krwawienia miesięcznego.

Działanie tabletek antykoncepcyjnych

Wpływ hormonów na organizm to nie tylko zapobieganie ciąży. Środki dwuskładnikowe stosowane są również przy leczeniu różnych schorzeń, np.:

• trądziku,
• obfitych, nieregularnych lub bolesnych krwawień miesiączkowych,
• torbieli jajnika.

Tabletki takie mogą jednak, jak każdy lek, powodować działania niepożądane. Najczęściej występują:

• nudności,
• bolesność piersi,
• spadek libido, 
• wzrost masy ciała,
• zmiany nastroju.

Fakt długotrwałego przyjmowania tabletek jest ważną informacją o zdrowiu, dlatego powinno być zgłaszane podczas badań i konsultacji lekarskich.

Kiedy nie stosować dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych?

Bezwzględnymi przeciwwskazaniami do stosowania antykoncepcji hormonalnej w formie tabletek są:  

• ciąża,
• przebyte lub występujące w rodzinie choroby naczyń krwionośnych, np. żylna choroba zakrzepowo-zatorowa, zakrzepowe zapalenie żył powierzchniowych,
• rak piersi i inne nowotwory zależne od estrogenów,
• krwawienia z dróg rodnych o niewyjaśnionej przyczynie,
• ciężkie choroby wątroby,
• palenie tytoniu, zwłaszcza u kobiet po 35. roku życia,
• nadciśnienie tętnicze powyżej 160/100 mm Hg,
• długotrwałe unieruchomienie,
• otyłość z BMI powyżej 35.

Przed przepisaniem tabletek lekarz powinien:

• przeprowadzić z pacjentką szczegółowy wywiad osobisty i rodzinny,
• zmierzyć ciśnienie tętnicze,
• zbadać piersi,
• wykonać badanie ginekologiczne,
• pobrać cytologię.

U niektórych pacjentek lekarz może zlecić wykonanie dodatkowych badań, np. układu krzepnięcia czy stężenia enzymów wątrobowych – ALT i AST.

Wpływ tych tabletek na ryzyko rozwoju nowotworów jest wciąż badany. Na razie wiadomo, że stosowanie tego rodzaju antykoncepcji zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jajnika nawet do 80 proc. po 10 latach stosowania oraz raka błony śluzowej macicy (endometrium). 

Jednocześnie okazuje się, że u pacjentek przyjmujących dwuskładnikowe tabletki częściej wykrywa się nowotwory piersi i szyjki macicy – ale może mieć to związek z tym, że pacjentki te częściej poddają się badaniom.

Działanie tabletek antykoncepcyjnych jednoskładnikowych

Drugim rodzajem antykoncepcji w postaci tabletek są tabletki zawierające tylko progesteron, tzw. „mini tabletki”. Ich działanie polega na zagęszczeniu śluzu szyjkowego, który staje się nieprzepuszczalny dla plemników.

Tabletki te trzeba brać codziennie o tej samej porze, ponieważ już po 2-4 godzinach od zwyczajowej pory przyjęcia dochodzi do zmian w konsystencji śluzu. 

Współczynnik Pearla dla mini tabletek wynosi 0,5-5. U 40% kobiet stosujących tę metodę dochodzi do prawidłowych owulacji, w związku z czym środki te nie zapobiegają ciąży pozamacicznej.

Ten rodzaj tabletek polecany jest kobietom karmiącym piersią (hormony nie przedostają się do mleka) oraz tym, które nie mogą stosować tabletek dwuskładnikowych – np. z cukrzycą, złą tolerancją estrogenów, z chorobami układu krążenia czy palących papierosy.

Tabletka „po”

Do grupy tabletek antykoncepcyjnych należą również środki antykoncepcji awaryjnej, tzw. „tabletki po stosunku”. Wskazaniem do ich użycia jest sytuacja, gdy zastosowana metoda antykoncepcji zawiodła (np. zsunęła się prezerwatywa) lub doszło do stosunku bez zabezpieczenia.

Tabletki "po" mają od 50 do 90% skuteczności. Uzależniona jest ona od czasu jaki upłynął od stosunku do przyjęcia tabletki oraz od fazy cyklu w jakiej znajduje się kobieta.

W okresie przedowulacyjnym działanie tabletek "po" opiera się na zahamowaniu owulacji. Natomiast po owulacji tabletki te zmieniają skład śluzu szyjkowego i wpływają na błonę śluzową macicy, przez co staje się ona nieprzyjazna dla zapłodnionej komórki jajowej.

Przeciwwskazaniem do zastosowania tabletek "po"

• ciąża,
• nadwrażliwość na którykolwiek składnik preparatów,
• ciężkie choroby wątroby,
• ciężka astma oskrzelowa, niewyrównana dostatecznie za pomocą glikokortykosteroidów przyjmowanych doustnie,
• zaburzenia zakrzepowo-zatorowe,
• nowotwory hormonozależne, np. rak piersi lub rak jajnika,
• karmienie piersią.

Tabletki "po" a działania niepożądane

Działania niepożądane obejmują natomiast m.in.:

• zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, brak apetytu, wymioty, biegunka),
• zawroty i bóle głowy,
• zaburzenia nastroju,
• bóle mięśni,
• tkliwość piersi.

Nie należy stosować antykoncepcji awaryjnej wielokrotnie w jednym cyklu miesiączkowym oraz jako rutynowej metody antykoncepcji.

Rodzaje tabletek "po"

Na polskim rynku dostępne są preparaty z dwoma rodzajami substancji czynnej, dostępne jedynie na receptę. Różnią się one substancją czynną i czasem możliwego podania.

Preparat z lewonorgestrelem jest tańszy. Środek ten należy przyjąć jak najszybciej, najlepiej do 12 godzin (ale nie później niż 72 godziny) po stosunku bez zabezpieczenia lub gdy zastosowana metoda zawiodła. Nie należy stosować go wielokrotnie w jednym cyklu miesiączkowym i traktować jako rutynowej metody antykoncepcji.

Środek z uliprystalem zastosować można w ciągu 120 godzin (5 dni) od stosunku bez zabezpieczenia lub w sytuacji, gdy użyta metoda antykoncepcji zawiodła. Przy jednoczesnym stosowaniu stałej antykoncepcji hormonalnej i przyjęciu tabletki z uliprystalem do czasu rozpoczęcia następnego cyklu zaleca się stosowanie dodatkowo antykoncepcji mechanicznej.

W przypadku stwierdzenia ciąży po zastosowaniu uliprystalu należy wziąć pod uwagę możliwość ciąży pozamacicznej.

Środka nie należy stosować podczas karmienia piersią, jak również nie powinno się karmić piersią tydzień po przyjęciu leku. Nie należy stosować tego preparatu wielokrotnie w jednym cyklu miesiączkowym i traktować jako rutynowej metody antykoncepcji.Dostępne preparaty można uzyskać jedynie na podstawie recepty od lekarza. W związku z powyższym, w celu otrzymania recepty, pacjentka powinna zostać skierowana na wizytę do specjalisty (najlepiej ginekologa), który oceni wskazania oraz udzieli porady antykoncepcyjnej.

Plastry antykoncepcyjne

Działanie plastrów opiera się na dwóch hormonach, estrogenie i progesteronie, które przenikają bezpośrednio do krwi. Plastry nakleja się raz w tygodniu (najczęściej w 1., 7. i 15. dniu cyklu) na suchą i zdrową skórę brzucha, pośladków, ramion, pleców lub ud.

Skuteczność wg indeksu Pearla to 0,9. U 5% kobiet plaster odkleja się przed czasem, a u 20% pacjentek występuje reakcja skórna. Przeciwwskazaniem do stosowania tej metody jest masa ciała powyżej 90 kg, ponieważ hormony przenikają do krwi w niewystarczającym stężeniu. Stosowanie plastrów antykoncepcyjnych może działać przeciwtrądzikowo.

Krążki dopochwowe

Krążki dopochwowe charakteryzują się niewielkim rozmiarem (mają 4 mm grubości i 54 mm średnicy), są miękkie i elastyczne. Zawierają dwa hormony, estrogen i progesteron, które stopniowo się uwalniają i zapobiegają owulacji oraz zagęszczają śluz szyjkowy.Kobieta sama zakłada krążek do pochwy, a czas jego działania to 21 dni. Indeks Pearla dla tej metody wynosi 0,65, a warunkiem skuteczności jest stykanie się z błoną śluzową pochwy (krążek nie musi obejmować szyjki macicy). Działanie krążka utrzymuje się do 3 godzin po wyjęciu, ale nie powinno się go wyjmować na czas stosunku.

Zastrzyki antykoncepcyjne

Zastrzyki antykoncepcyjne to metoda polegająca na domięśniowym wstrzyknięciu progesteronu, który hamuje owulację i zagęszcza śluz szyjkowy. Czas działania zastrzyku to 3 miesiące. Jest to metoda o wysokiej skuteczności (PI=0,3), ale trudno odwracalna – jeżeli po podaniu wystąpią dolegliwości lub nietolerancja leku, to niemożliwe jest przerwanie jego działania. Po zaprzestaniu stosowania wstrzyknięć powrót do płodności jest dłuższy niż po innych środkach hormonalnych. Zaletą tej metody jest m.in. to, że nie zwiększa ryzyka zakrzepicy i jest odpowiednia dla kobiet z nadwagą – masa ciała nie wpływa na skuteczność zastrzyków.

Implanty podskórne

Implanty podskórne to dosyć nowa metoda, która już pojawia się w Polsce. Polega na wszczepieniu w wewnętrzną część ramienia niewielkiego (o długości 4 cm i średnicy 2 mm) pręcika, który ochronę przed zajściem w ciążę zapewnia przez 3 lata.

Skuteczność implantów wg Indeksu Pearla to 0,01-0,06. Jest to metoda łatwo odwracalna, ponieważ implant można w każdej chwili wyjąć.

Szczegółowe informacje na temat implantów przeczytasz tutaj >>

Hormonalne wkładki wewnątrzmaciczne

To jedna z najskuteczniejszych i najwygodniejszych metod antykoncepcyjnych. Wskaźnik Pearla tej metody wynosi od 0,09 do 0,33.

Metoda polega na tym, że ginekolog umieszcza w macicy niewielki plastikowy patyczek w kształcie litery „T”, który uwalnia hormony. Hormony te wpływają na błonę śluzową macicy i zagęszczają śluz szyjkowy, a u niektórych kobiet mogą blokować owulację. Ponadto mogą one doprowadzić do zahamowania występowania miesiączek, dlatego u niektórych pacjentek wkładki wewnątrzmaciczne z hormonem są stosowane w leczeniu bolesnych krwawień z dużą utratą krwi.

Działanie antykoncepcyjne wkładki wewnątrzmacicznej pojawia się od razu po jej założeniu i trwa, w zależności od wkładki, od 3 do 5 lat. Metoda jest łatwo odwracalna – powrót płodności następuje w pierwszym cyklu miesiączkowym po usunięciu wkładki. Hormonalne wkładki wewnątrzmaciczne, szczególnie te o mniejszych rozmiarach, można stosować u kobiet, które jeszcze nie rodziły.

Porównanie metod antykoncepcji hormonalnej

Czym różnią się metody antykoncpecji hormonalnej? Któa jest najskuteczniejsza i jakie mają wady?

Powiązane tematy: Porównianie metod i skuteczności antykoncepcji niehormonalnej. Sprawdź, co będzie najlepsze dla ciebie.

Źródła:

”Położnictwo i ginekologia błyskawicznie” Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie antykoncepcji

Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie zastosowania lewonorgestrelu w antykoncepcji awaryjnej

Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące przyczyn brak skuteczności antykoncepcji hormonalnej

Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego na temat przezskórnej antykoncepcji hormonalnej

”Your contraception guide”

nhs.uk/conditions/contraception-guide/

”Frequently asked questions. Birth control” The American College of Obstetricians and Gynecologists

”Family planning/Contraception”

who.int/mediacentre/factsheets

”Naturalne planowanie rodziny” npr.pl

Kodeks karny (Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553)

”Wpływ systemu wewnątrzmacicznego uwalniającego lewonorgestrel Mirena® (Bayer) na prewencję i leczenie raka gruczołowego błony śluzowej macicy oraz na inne nowotwory złośliwe u kobiet” M. Jóźwik, M. Jóźwik, B. Modzelewska, M. Niewińska, M. Jóźwik, Ginekologia Polska, 2015, 86, str. 305-310