Odleżyny – leczenie, przyczyny, profilaktyka odleżyn

Problem obłożnie chorych, czyli podstawowe informacje o odleżynach

Odleżyna to ograniczona martwica tkanek, powstała w wyniku zaburzeń ukrwienia spowodowanych długotrwałym lub powtarzającym się uciskiem wywieranym na ciało chorego, a w wyniku tego na naczynia żylne i tętnicze. Stan ten może dotyczyć naskórka, całej grubości skóry, tkanki podskórnej, mięśni i kości. W otoczeniu odleżyny toczy się zwykle proces zapalny i często występują zachyłki z wydzieliną ropną sięgające w różnych kierunkach nieraz na znaczną odległość.

Problem odleżyn dotyczy przede wszystkim osób obłożnie chorych, mających trudności z poruszaniem się. Na skutek długotrwałego ucisku skóry i tkanki podskórnej oraz działania sił ścierających dochodzi u takich pacjentów do zaburzeń w krążeniu krwi, a następnie obumarcia komórek, martwicy tkanek i powstania owrzodzeń.

Zapobieganie odleżynom i ich eliminacja

Leczenie odleżyn ma na celu zapobieganie powiększaniu się rany oraz jeśli jest to możliwe  jej całkowitą eliminację. Czas trwania tego procesu jest uzależniony od stopnia zaawansowania martwicy.

W początkowych stadiach odleżyn działania lecznicze są krótkotrwałe i nie wymagają dużych nakładów finansowych. Polegają na stosowaniu odpowiednich opatrunków oraz zapewnieniu choremu możliwie najbardziej komfortowych warunków rekonwalescencji, eliminujących przyczyny powstania odleżyn.

W bardziej zaawansowanych przypadkach proces leczenia jest długotrwały i kosztowny. Konieczna może okazać się także interwencja chirurgiczna. Obecnie obok standardowych jałowych kompresów gazowych oraz maści w leczeniu odleżyn stosuje się specjalistyczne opatrunki, zapewniające w ranie wilgotne środowisko, przyspieszające proces gojenia. Opatrunki takie eliminują nadmierną ilość wysięku i toksycznych elementów. Istotną ich cechą jest również to, że nie przylegają bezpośrednio do rany, tworząc barierę ochroną dla bakterii oraz zabezpieczają ją przed otarciami i zabrudzeniami.

Pomocne przy leczeniu odleżyn mogą być także:

• żele hydrożelowe,
• błony poliuretanowe,
• maści z alantoiną.

Należy jednak zaznaczyć, że leczenie odleżyn powinno przebiegać zgodnie z zaleceniami lekarza, a w szczególnie zaawansowanych przypadkach musi być prowadzone w szpitalach lub specjalistycznych placówkach.

Przyczyny powstawania odleżyn

Powstanie odleżyn determinowane jest przez wiele czynników. Wśród nich można jednak wyróżnić trzy najważniejsze. Są to:

• miejscowy ucisk (ciśnienie),
• tarcie,
• boczne siły ścinające.

U pacjentów przybywających przez dłuższy czas w jednej określonej pozycji (siedzącej lub leżącej) dochodzi do obumarcia tkanek. Do niedawna za nacisk powodujący zamknięcie dopływu krwi do komórek, a tym samym śmierć tkanek uznawano nacisk o wartości ciśnienia większej niż 20 mm Hg. Obecnie jednak przyjmuje się także mniejsze wartości, jeśli nacisk trwa odpowiednio długo.

Równocześnie z procesem zamknięcia światła naczyń krwionośnych dochodzi do śródbłonowych uszkodzeń w mikrokrążeniu, spowodowanych siłami ścinającymi, które działają w płaszczyźnie równoległej i powodują jej przesuwanie względem struktur położonych głębiej. Dodatkowo proces powstania odleżyn przyspieszają pojawiające się otarcia, będące bezpośrednimi uszkodzeniami skóry.

Wystąpienie odleżyn u każdego pacjenta jest sprawą indywidualną. Można jednak wytypować kilkanaście czynników zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia tej dolegliwości:

• unieruchomienie na wózku inwalidzkim lub łóżku,
• podeszły wiek (75+),
• nieprawidłowa masa ciała (niedożywienie, nadwaga),
• czynniki naczyniowe: cukrzyca, miażdżyca,
• upośledzone odczuwanie bodźców zewnętrznych,
• nietrzymanie zwieraczy,
• stan skóry.

Odleżyny pojawią się przede wszystkim u pacjentów z długotrwałym unieruchomieniem. Zbyt długie przebywanie w jednej i ten samej pozycji oraz brak możliwości przenoszenia ciężaru ciała zwiększa ryzyko martwicy tkanek. Dodatkowo istotnym czynnikiem jest wiek pacjenta. Im wyższy, tym skóra zawiera mniej kolagenu i elastyny, tym samym jest bardziej podatna na urazy i otarcia, spada także jej zdolność do regeneracji.

Ważną rolę odrywa także sama budowa ciała chorego. U osób wychudzonych tkanka podskórna jest słabo rozwinięta, skóra pokrywa bezpośrednio kości, przez co nacisk jest silniejszy w miejscach wyniosłości kostnych i ścięgien. U pacjentów otyłych występuje natomiast większe ryzyko pojawienia się sił ścinających i problemów z prowadzeniem odpowiedniej profilaktyki. Masa ciała chorego powoduje zwiększony ucisk, w rezultacie czego dochodzi do zahamowania dopływu krwi do uciskanych tkanek.

Wystąpienie odleżyn szczególnie niebezpieczne jest u osób z upośledzeniem odczuwania bólu. U pacjentów z uszkodzeniem rdzenia kręgowego dochodzi do trwałego porażenia czuciowego, powodującego bezbolesność w miejscu działania czynnika patogenicznego. Niemożliwe jest także wystąpienie mechanizmu ostrzegawczego, skłaniającego do zmiany pozycji ciała.

Ryzyko wystąpienia odleżyn wzrasta także w sytuacjach nie trzymania przez pacjenta moczu i kału. W takich przypadkach może dojść do maceracji skóry, powodując, że jest ona bardziej podatna na urazy mechaniczne.

Ryzyko wystąpienia odleżyn - rozpoznanie

Pierwszym sygnałem alarmującym o ryzyku wystąpienia odleżyn jest niewielki obrzęk w miejscu ucisku, który z czasem powiększa się i ulega zasinieniu, a w momencie gdy dojdzie do otarcia, z rany zaczyna się wydobywać płyn surowiczy.

Odleżyny powstają przede wszystkim w miejscach narażonych na długotrwały ucisk.

U osób długotrwale leżących na plechach są to:

• pośladki (okolice kości guzicznej i krzyżowej),
• pięty,
• łopatki,
• odcinek ciała wzdłuż kręgosłupa.

Pacjenci leżący na boku narażeni są na pojawienie się odleżyn:

• w okolicach stawu biodrowego,
• po wewnętrznej stronie kolan,
• na kostkach nóg
• na małżowinach usznych.

U osób poruszających się na wózkach inwalidzkich martwica tkanek może wystąpić:

• w okolicy kości ogonowej,
• guzów kulszowych,
• pod kolanami,
• w okolicy pięt,
• na łopatkach.

Objawy wystąpienia i skala oceny odleżyn

Objawy wystąpienia odleżyn są różne w zależności od stopnia zaawansowania procesów martwiczych. W praktyce do właściwego rozpoznania i klasyfikacji wykorzystuje się różnego rodzaju skale. Najczęściej stosowaną jest pięciostopniowa skala Torrance'a.

Faza I

W pierwszej fazie powstania odleżyn dochodzi do pojawienia się zaczerwienień, które na skutek uciśnięcia palcem a następnie usunięcia nacisku stają się bledsze. Świadczy to o jeszcze prawidłowym działaniu mikrokrążenia w tkankach.

Faza II

W fazie drugiej zaczerwienienie przestaje blednąć. Dodatkowo pojawia się obrzęk, uszkodzenie naskórka i pęcherze. Pacjent zaczyna odczuwać ból.

Faza III

Trzeci stopień odleżyn w skali Torrance’a obejmuje całą grubość skóry aż do granicy z tkanką podskórną. Bardzo wyraźnie wyodrębniają się granice rany, wokół których powstaje obrzęk i zarumienienie. Na dnie odleżyny zbiera się czerwona ziarnina lub żółte masy tkanek.

Faza IV

Odleżyny czwartego stopnia dotyczą martwicy tkanek podskórnych, a w niektórych przypadkach także tkanek otaczających. Uszkodzenie rozprzestrzenia się w stronę tłuszczowej tkanki podskórnej, dochodzi do kości.  Brzegi rany są widocznie wydzielone, a jej dno wypełnią masy rozpadających się tkanek i czarna martwica.

Faza V

Ostatni stopień skali Torrance’a dotyczy martwicy powięzi i mięśni, a następnie także kości i stawów. Wewnątrz rany znajdują się rozpadające się i wyciekające z niej masy tkanek oraz czarna (lub czarno-brązowa) martwica. W efekcie odleżyn piątego stopnia może dojść do zakażenia całego organizmu, czyli sepsy.

Leczenie odleżyn – najważniejsza profilaktyka

Odleżyny są dla chorego przyczyną wielu dodatkowych komplikacji i cierpień. W najostrzejszych przypadkach mogą prowadzić nawet do śmierci pacjenta. Dlatego też bardzo istotnym jest podjęcie odpowiednich działań na wczesnym etapie ich wystąpienia. Proces leczenia powinien obejmować:

• klasyfikację odleżyn,
• ocenę i monitorowanie procesu gojenia ran,
• zastosowanie odpowiedniej diety, uzupełniającej niedobory pokarmowe i wodne u pacjenta,
• ocenę bólu i wdrożenie metod jego eliminacji,
• wybór najodpowiedniejszych opatrunków,
• zapewnienie choremu możliwie najbardziej komfortowych warunków leczenia, tj. wybór powierzchni podparcia i właściwe ułożenie ciała, zmniejszające ucisk na uszkodzone tkanki.

Leczenie odleżyn może okazać się procesem długotrwałym i znacznie obniżającym komfort życia pacjenta. Dlatego też bardzo istotne są działania profilaktyczne, mające na celu zmniejszenie ryzyka wystąpienia martwicy tkanek, a przypadku pojawienia się odleżyn złagodzenie ich przebiegu. Zabiegi profilaktyczne powinny być bowiem kontynuowane w sytuacji pojawienie się ran.

Aby zobaczyć listę dermatologów w swoim mieście, kliknij tutaj.

Profilaktyka przeciwodleżynowa skupia się na czterech aspektach:

• pielęgnacji skóry,
• pozycji ciała,
• sprzętu i urządzeń pomocniczych,
• diety.

Skóra pełni funkcję bariery ochronnej dla tkanek położonych głębiej. Zabezpiecza je przed urazami, bezpośrednim uciskiem oraz wnikaniem szkodliwych substancji chemicznych. Dlatego ważne jest utrzymanie jej prawidłowej struktury, odczynu i ciągłości. W tym celu należy dbać o dokładne osuszanie skóry, jej natłuszczenie, pobudzenie mikrokrążenia i zabezpieczenie skóry przed kontaktem z kałem czy moczem.

Zmiany pozycji ciała

Istotnym aspektem w profilaktyce przeciwodleżynowej jest sama pozycja ciała chorego. Ryzyko wystąpienia martwicy tkanek jest największe u osób przewlekle chorych, mających ograniczoną możliwość zmiany pozycji ciała, osób z ciężkimi urazami centralnego układu nerwowego oraz osób nieprzytomnych. Aby zapobiec wystąpieniu odleżyn zaleca się zmianę pozycji ciała chorego co dwie-trzy godziny. Należy także zachęcać pacjenta o ile jest to możliwie do wykonywania samodzielnych ruchów. W przypadku osób całkowicie unieruchomionych do zmiany pozycji stosuje się metodę „hamaka” lub urządzenia pomocnicze. Ważne jest także stosowanie odpowiedniej pościeli – miękkiej, niekrochmalonej,  wykonanej z flaneli lub kory. Chory nie powinien również leżeć na szwach, zagięciach czy okruchach.

Materace przeciwodleżynowe

W profilaktyce i leczeniu odleżyn bardzo dużą rolę odgrywa sprzęt i urządzenia pomocnicze:

• wałki,
• poduszki,
• materace przeciwodleżynowe,
• wózki do przewożenia,
• zintegrowane systemy do higieny osobistej, transportu i hydroterapii.

Rozwój medycyny i techniki znacznie ułatwia opiekę nad osobami narażonymi na wystąpienie odleżyn. Najpopularniejszymi rozwiązaniami są materace przeciwodleżynowe. Należy jednak zaznaczyć, że korzystanie z nich nie zwalnia z konieczności zmiany pozycji ciała pacjenta. Materace są jedynie kolejnym elementem profilaktyki. Obecnie na rynku dostępnych jest kilka ich typów:

• statyczne (stałociśnieniowe) – rozkładają ciężar osoby leżącej na jak największej powierzchni, zmniejszającym tym samym nacisk jednostkowy;
• dynamiczne (zmiennociśnieniowe) – gwarantują dopływ krwi do tkanek przez zmienny ucisk na ciało. Składają się z materaca i zasilacza powietrznego. Materace zbudowane są najczęściej z dwóch, trzech rzędów komór na przemian wypełnianych powietrzem. Ciało chorego podpierane jest naprzemiennie w różnych miejscach.

Zdrowe odżywianie

Ostatnim aspektem profilaktyki przeciwodleżynowej jest właściwa dieta – wysokobiałkowa, wysokokaloryczna i pełnowartościowa – zapewniająca pacjentowi energię do walki z chorobą.  Istotnym jest także dostarczenia choremu odpowiedniej ilości płynów. Niedobory wody negatywnie wpływają na funkcjonowanie organizmu oraz utrudniają proces leczenia. Nie bez znaczenia jest również regularność i częstotliwość posiłków – 4-5 razy dziennie.

Zalecane postępowanie:

• Dbaj o dokładne osuszenie ciała, aby zapobiec maceracji i pękaniu naskórka.
• Stosuj codzienną kąpiel, jeśli nie ma ku temu przeciwwskazań medycznych.
• Dbaj o odpowiednie natłuszczenie skóry preparatami na bazie z lanoliny, wazeliny lub oliwką dziecięcą.
• Wykonuj masaże i oklepywanie narażonych miejsc, w celu pobudzenia mikrokrążenia,
• Zwróć szczególną uwagę na okolice narażone na zanieczyszczenie kałem i moczem,
• Zapobiegaj powstaniu samouszkodzeń na skórze chorego np. poprzez obcinanie paznokci.
• Zadbaj o odpowiednio kaloryczną, zbilansowaną dietę chorego.

Dowiedz się więcej:

Kurzajka (brodawka wirusowa) - leczenie, przyczyny [INFOGRAFIKA]

Przebarwienia skórne, plamy na skórze

Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dzieci i dorosłych - objawy i leczenie