Krztusiec (koklusz). Przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka

Krztusiec (inaczej koklusz) jest jedną z chorób, której można zapobiegać poprzez szczepienia. Mimo to w ostatnich latach obserwowany jest wyraźny wzrost zachorowań, zwłaszcza wśród młodzieży i dorosłych. Charakterystycznym objawem krztuśca jest długo utrzymujący się kaszel. W przebiegu choroby mogą wystąpić również inne objawy: wymioty, gorączka, bóle głowy i mięśni czy wzmożone pocenie i utratę masy ciała. U niemowląt i małych dzieci krztusiec przebiega ciężko, z napadami bezdechów, drgawkami, niedotlenieniem mózgu, pozostawiając trwałe następstwa neurologiczne.
Krztusiec to choroba zakaźna dróg oddechowych, której charakterystycznym objawem są napady kaszlu.

Objawy krztuśca

Zachorowania spowodowane zakażeniem pałeczkami krztuśca w klasycznej postaci, tj. u dzieci, przebiegają w trzech etapach:

  1. choroba rozpoczyna się fazą nieżytową,
  2. potem przechodzi w napadowy kaszel,
  3. po którym choroba ustępuje, a objawy powoli się wyciszają.

Krztusiec - objawy u dzieci

Do typowych smptomów u dzieci należą:

Po kilkunastu dniach krztusiec przechodzi w fazę napadowego kaszlu, w czasie, której dochodzi do:

  • napadów męczącego kaszlu,
  • duszności,
  • świszczącego oddechu,
  • wymiotów,
  • bezdechu,
  • łzawienia oczu.

Krztusiec u dorosłych - objawy i przebieg

U dorosłych choroba przebiega inaczej niż u dzieci. Przede wszystkim jest mniej dynamiczna oraz trwa dość długo – nawet do 26 tygodni.

Dolegliwości na jakie skarżą się chorzy na krztusiec dorośli to:

  • utrzymujący się wiele tygodni kaszel o przewlekłym charakterze (szczególnie uciążliwy w nocy - ośmiu na dziesięciu dorosłych pacjentów doświadcza kaszlu przez dłużej niż trzy tygodnie, z tego około 30% ma kaszel trwający nawet przez trzy miesiące, od chwili pojawienia się innych objawów),
  • podwyższona temperatura ciała,
  • bóle i uczucie drętwienia w obrębie gardła oraz chrypka,
  • nieprawidłowy sen,
  • objawy grypopodobne,
  • bóle głowy i mięśni,
  • zwiększone pocenie się,
  • chudnięcie. 

Krztusiec - objawy u dzieci i dorosłych.

Liczba zachorowań na krztusiec

Na przestrzeni lat 2001–2015 zauważyć można aż dwukrotny wzrost liczby zapadalności na krztusiec na terenie Polski. W 2001 roku odnotowano 2411 zachorowań, podczas gdy w 2015 roku liczba ta sięgnęła 4956.

Duża część zachorowań występuje wśród młodych dorosłych i osób starszych. To oni są głównym źródłem zakażenia dla noworodków i niemowląt do 6. miesiąca życia, które, nie wytworzyły jeszcze odporności po szczepieniu.

Do niedawna krztusiec uważano za chorobę wieku dziecięcego, dlatego od wielu lat szczepimy przeciwko niemu dzieci. Według schematu szczepienia 6w1 pierwszą dawkę szczepionki przeciwko krztuścowi podaje się w 2. miesiącu życia, a następne na przełomie 3-4, 5-6, 16-18 miesiąca, oraz dawki przypominające w 6. i 14. roku życia.

Kontakt z chorym na krztusiec niesie duże ryzyko zarażenia. Dlatego szczepienie przeciwko krztuścowi jest zalecane także dla dorosłych.

Odporność na krztusiec

Szacuje się, że odporność poszczepienna utrzymuje się średnio 6-12 lat. Wraz z czasem upływającym od ostatniego szczepienia spada odporność, dlatego zaleca się podanie dorosłym dawki przypominającej raz na 10 lat. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie odporności na stałym (wysokim) poziomie.

Postrzeganie to uległo zmianom wraz ze zmieniającą się sytuacją epidemiologiczną krztuśca. Od kilku lat choroba ta coraz częściej występuje pośród osób dorosłych. Problem dotyczy nie tylko Polski, ale i całego świata.

Za przyczynę wzrostu zachorowań na krztusiec w grupie dorosłych podaje się wygasanie odporności poszczepiennej. Wraz z upływem czasu od ostatniego szczepienia poziom przeciwciał ochronnych obniża się.  

Kolejną przyczyną jest to, że po zachorowaniu na krztusiec nie wytwarza się trwała odporność, co oznacza, że na krztusiec można chorować wielokrotnie w ciągu życia.

Krztusiec - leczenie

Leczenie krztuśca polega na podaniu antybiotyku, na który pałeczki krztuśca są wrażliwe.

Lekiem z wyboru jest antybiotyk z grupy makrolidów:

  • klarytromycyna,
  • azytromycyna,
  • erytromycyna.

U pacjentów źle tolerujących makrolidy lub mających przeciwwskazania do ich podawania stosuje się trimetoprim z sulfametoksazolem.

Celem antybiotykoterapii w krztuścu jest:

  • usunięcie bakterii z organizmu pacjenta,
  • zmniejszenie ryzyka powikłań,
  • skrócenie czasu, przez jaki występują objawy,
  • redukcja ryzyka przeniesienia zakażenia na inne osoby. 

W przypadku osób przechodzących krztusiec bardzo ciężko oraz cierpiących z powodu wielu innych chorób, konieczne może się okazać leczenie szpitalne. 

Krztusiec - badania

Krztusiec jest chorobą, która może sprawiać trudności diagnostyczne. Lekarz stawia rozpoznanie na podstawie wywiadu medycznego, badania pacjenta i ewentualnie badań dodatkowych, które zleca się w uzasadnionych przypadkach.

Badania dodatkowe pomocne w diagnostyce krztuśca to m.in.:

  • badanie z krwi przeciwciał metodą ELISA, służące wykrywaniu przeciwciał klas IgA, IgM, IgG przeciwko toksynie krztuścowej i hemaglutyninie włókienkowej
  • badanie PCR, którego celem jest wykrycie materiału genetycznego bakterii Bordetella pertussis w wymazie z gardła lub nosa
  • hodowla Bordatella pertussis z wymazu z gardła lub z nosa

Największą przydatność w warunkach praktyki ambulatoryjnej mają badania przeciwciał z krwi.

Przyczyny krztuśca

Krztusiec jest chorobą zakaźną wywoływaną przez Gram-ujemną bakterię Bordetella pertusis, która atakuje układ oddechowy.

Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową, czyli przez drobinki śliny wydalane do otoczenia przez osobę chorą podczas kichania, mówienia czy kasłania.

Jak tylko patogen znajdzie się w organizmie, zaczyna namnażać się oraz wydzielać toksyny m.in. toksynę krztuścową. Toksyna znajdująca się w drogach oddechowych niszczy ich nabłonek oraz przyczynia się do wystąpienia nasilonego kaszlu i wymiotów

Zakaźność krztuścia

Choroba charakteryzuje się bardzo wysoką zaraźliwością. Ryzyko zachorowania osoby nieuodpornionej po zetknięciu się z chorym sięga 80 procent.

Czas, jaki musi upłynąć pomiędzy zakażeniem, a pojawieniem się pierwszych objawów wynosi od 6 do 20 dni, jednak najczęściej występują one po około tygodniu.

Rezerwuarem pałeczek krztuśca jest chory człowiek, który stanowi największe zagrożenie dla otoczenia przez pierwsze dwa tygodnie od chwili wystąpienia pierwszych objawów. Potem zakaźność powoli spada.

Z badań wynika, że pacjent chorujący na krztusiec, który przyjmuje antybiotyki z grupy makrolidów (klarytromycyna, erytromycyna, azytromycyna) zakaża do około piątego dnia po wdrożeniu leczenia. 

Zakażenia kokluszem

Dorośli chorzy na krztusiec stanowią źródło zakażenia dla noworodków i niemowląt, u których przebieg choroby jest cięższy niż u dorosłych i częściej występują powikłania. Dlatego też jest tak istotne, by wszyscy dorośli byli odporni na zachorowanie i nie przenosili infekcji na osoby z najbliższego otoczenia.

Jedynym skutecznym sposobem uodpornienia jest wykonanie szczepienia dawką przypominającą. Pamiętajmy, że w ten sposób troszczymy się nie tylko o siebie, ale i o zdrowie swoich najbliższych, a także osób, które z powodu młodego wieku lub przeciwwskazań nie zostały jeszcze zaszczepione. 

Rokowanie i powikłania kokluszu

Rokowanie w krztuścu dorosłych jest dobre, jednak należy mieć na uwadze, że choroba istotnie osłabia organizm.

Mimo że krztusiec u dorosłych z reguły ma lekki przebieg, nawet 23 procent chorych doświadcza następstw wynikających ze wzmożonego wysiłku oddechowego i pracy mięśni tłoczni brzusznej. 

Do najczęściej zgłaszanych powikłań krztuśca należą:

  • wtórne bakteryjne zapalenie płuc, 
  • niedodma, 
  • odma opłucnowa,
  • przepuklina pachwinowa,
  • krwawienia,
  • nietrzymanie moczu,
  • złamania żeber,
  • rozwarstwienie aorty.

U noworodków i małych dzieci powikłania krztuśca mogą mieć charakter neurologiczny:

  • drgawki,
  • obrzęk mózgu,
  • krwawienia wewnątrzczaszkowe,
  • krwawienia podtwardówkowe,
  • encefalopatiia niedotlenieniowa.

Skutki neurologiczne w krztuścu mogą pozostawić trwałe ślady:

  • upośledzenie umysłowe,
  • głuchotę,
  • padaczkę.

U osób starszych, małych dzieci oraz pacjentów ze współistniejącymi chorobami przewlekłymi krztusiec może, w skrajnych przypadkach, prowadzić do śmierci.

Krztusiec wywołuje bakteria Bordetella pertusis. Leczenie kokluszu polega na podawaniu antybiotyków.

Zapobieganie krztuścowi

Podstawowym sposobem zapobiegania kokluszowi są szczepienia. Ich celem jest jednoczesna ochrona przed zakażeniem i redukcja liczby bakterii krążących w środowisku, przez co również zmniejsza się prawdopodobieństwo wystąpienia zachorowania u osób nieuodpornionych.

Istotne jest, aby uzyskać jak najwyższy odsetek osób (dzieci, młodzieży i dorosłych) uodpornionych na krztusiec. Utrzymując wyszczepialność na wysokim poziomie, zapobiegamy zachorowaniu na krztusiec nie tylko u siebie, ale i u innych.

W szczególnych przypadkach, tj. w grupach osób, które narażone są na ciężki przebieg zachorowania oraz ryzyko wystąpienia powikłań jest duże, stosowana jest chemioprofilaktyka poekspozycyjna. Ten rodzaj zapobiegania polega na podaniu osobom z grup podwyższonego ryzyka antybiotyku, po tym kiedy miały bliski kontakt z osobą chorą na krztusiec.

Szczepionka na krztusiec

Szczepienie na tę chorobę zostało wprowadzone w Polsce jako szczepienie obowiązkowe w latach 60. ubiegłego wieku.

Pierwsze szczepienie dziecko otrzymuje po ukończeniu 6 tygodnia życia. Do pełnego uodpornienia potrzebne jest podanie 3 dawek w odstępach 4-6 tygodni w pierwszym roku życia oraz podanie dawki uzupełniające w 16-18 miesiącu życia dziecka.

Ponieważ wytworzona odporność nie jest długotrwała, dzieci otrzymują dawki przypominające szczepionki w 6. i 14. roku życia.

Obecnie dostępna jest też nowoczesna i bezpieczna szczepionka przeciw krztuścowi dla dorosłych w postaci preparatu złożonego, uodporniającego również przeciwko tężcowi i błonicy lub tężcowi, błonicy i Poliomyelitis (chorobie Heinego-Medina)

Brak odporności na krztusiec

Należy pamiętać, że wśród nas znajdują się dzieci, które z powodu wieku nie mogą być jeszcze zaszczepione lub nie przyjęły wszystkich dawek.

Jest również grupa dzieci mających przeciwwskazania do szczepienia z powodu chorób współistniejących. U nich zachorowanie na krztusiec ma przebieg ciężki i występują groźne dla życia powikłania.

Jeśli w twoim otoczeniu są osoby nieuodpornione lub należące do grupy ryzyka ciężkiego przebiegu krztuśca, w tym kobiety ciężarne, osoby cierpiące na przewlekłe choroby układu oddechowego, wykonaj szczepienie aby zmniejszyć ryzyko przeniesienia zakażenia na osoby wrażliwe.

Dawka przypominająca szczepionki przeciwko krztuścowi

Osobami, którym szczególnie zaleca się szczepienie dawką przypominającą są: 

  • rodzice, dziadkowie i inni bliscy członkowie rodziny, 
  • osoby pracujące w klubikach dziecięcych, żłobkach, przedszkolach, domach dziecka,
  • a także inne osoby dorosłe sprawujące opiekę nad dziećmi,
  • personel medyczny, 
  • kobiety planujące ciążę, będące w ciąży oraz ich partnerzy.

Szczepienia osób z najbliższego otoczenia nieuodpornionego dziecka są częścią tzw. strategii kokonowej.

Przyczyną, dla której rekomenduje się stosowanie strategii kokonowej jest to, że rodzice, dziadkowie, starsze rodzeństwo i opiekunowie są dla noworodków i niemowląt najczęstszym źródłem zakażenia krztuścem.

Korzyści ze szczepienia skojarzonego przeciwko krztuścowi

Szczepionki przeciwko krztuścowi są obecne na świecie od wielu lat i, jak pokazują dotychczasowe doświadczenia, są one skuteczne i bezpieczne dla pacjenta.

Opinie i błędne założenia działaczy ruchów antyszczepionkowych w żadnym wypadku nie powinny być brane pod uwagę, gdy zastanawiasz się nad szczepieniem.

Dodatkową korzyścią ze szczepienia szczepionką skojarzoną jest jednoczesne uzyskanie odporności przeciwko tężcowi.

Laseczki tężca występują w glebie. Każdego dnia, podczas codziennych czynności jesteśmy narażeni na drobne zranienia, skaleczenia, czy ukąszenia. Jeżeli podczas zranienia, ukłucia czy ukąszenia doszło do zanieczyszczenia rany ziemią (lub istnieje takie prawdopodobieństwo),niezbędne jest pilne podanie szczepionki, niekiedy razem z surowicą przeciwtężcową.

Warto więc zawczasu zadbać o uodpornienie i wykonać szczepienie dawką przypominającą, co pozwoli uniknąć stresujących sytuacji oraz zredukować ryzyko zachorowania.

Zalecane postępowanie

  • Jeśli masz powyżej 18 lat i nie pamiętasz czy miałeś wykonane obowiązkowe szczepienie przeciwko tężcowi w 18. roku życia lub od szczepienie minęło 10 lat, udaj się do lekarza pierwszego kontaktu i przedyskutuj z nim korzyści wynikające ze szczepienia przeciwko tężcowi, błonicy i krztuścowi.
  • Jeśli w ostatnich 10 latach otrzymałeś szczepionkę przeciwko krztuścowi, pamiętaj, by co 10 lat zgłaszać się na szczepienia dawkami przypominającymi. Dzięki temu utrzymasz stały poziom uodpornienia i znacząco zmniejszysz ryzyko zachorowania oraz rozwoju powikłań.
  • Jeśli masz dzieci, szczep je zgodnie z kalendarzem szczepień ochronnych.
  • Jeżeli doświadczasz objawów wymienionych w podpunkcie "objawy", a w szczególności już długo męczy cię kaszel, zgłoś się jak najszybciej do lekarza.

Szczepienie na koklusz niemowląt i starszych dzieci jest obowiązkowe.

Źródła:

"Choroby zakaźne i pasożytnicze - epidemiologia i profilaktyka" rozdział "Krztusiec", str. 231 - 236, wydanie VII; A. Baumann - Popczyk, M. Sadkowska - Todys, A. Zieliński; α - medica press, 2014 r.

"Krztusiec u młodzieży i dorosłych" A. Nitsch - Osuch; Medycyna po Dyplomie

https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/011/112/original/Strony_od_MpD_2010_10-12.pdf?1467979066

"Szczepienie przypominające młodzieży i dorosłych przeciwko krztuścowi" J. Mrukowicz, L. Szenborn; Medycyna Praktyczna - Szczepienia

"Krztusiec u osób dorosłych - przypomnienie o powracającej chorobie" R. D. Paisley, J. Blaylock, J.D. Hartzell; Medycyna Praktyczna - Szczepienia

"Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2015 r." Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny

http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2015/Ch_2015.pdf

"Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2001 r." Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny

http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2001/Ch_2001.pdf

 

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 05.12.2017
Data ostatniej aktualizacji 23.09.2022