Dysleksja – objawy, rozpoznanie, leczenie

Dysleksja rozwojowa

Obecnie coraz częściej mówi się o problemach dzieci w nauce. Jednym z zaburzeń, jakie może utrudniać ten proces, jest niewątpliwie dysleksja rozwojowa. Ogólnie można powiedzieć, że termin ten jest używany dla określenia specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci. Wywodzi się on z języka greckiego i łacińskiego, gdzie przedrostek dys- oznacza brak czegoś, trudność, niemożność, natomiast czasownik lego - czytam.

Odsetek przypadków dysleksji na świecie ocenia się na 4%. Autorzy zajmujący się tą problematyką podają różną częstość występowania tego zaburzenia. Podkreślają brak danych na temat tego, jak często występuje dysleksja rozwojowa w populacji.

Dysleksja w Polsce

W Polsce nie dysponujemy pełnymi danymi statystycznymi z badań populacji dzieci szkolnych. Podaje się, że w przybliżeniu około 10-15% uczniów szkół podstawowych napotyka na trudności w opanowaniu czytania i pisania, co odpowiada statystykom europejskim. Zaburzenie to występuje 4 razy częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt.

Typy dysleksji

Niektórzy polscy autorzy wyróżniają następujące typy dysleksji:

• Dysleksja typu wzrokowego, u podłoża której leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej i wzrokowo-przestrzennej.
• Dysleksja typu słuchowego uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych.
• Dysleksja integracyjna kiedy poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zaburzona jest ich koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno–motorycznej.
• Dysleksja typu mieszanego, gdy występują zaburzenia w percepcji słuchowej słowa, pamięci sekwencyjnej słuchowej, percepcji wzrokowej wyrazów, wzrokowej pamięci sekwencyjnej, pamięci wzrokowo-słuchowej oraz wyobraźni przestrzennej.

Objawy dysleksji rozwojowej

Najczęściej trudności w czytaniu i pisaniu zauważa się dopiero w okresie nauczania początkowego, choć powinno się dostrzec je w okresie przedszkolnym i w klasie „0”. Szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci, u których występuje tzw. „ryzyko dysleksji”. Może ono dotyczyć tych pochodzących z nieprawidłowej ciąży i porodu oraz tych, u których w rodzinach występowały podobne zaburzenia.

Objawy dysleksji w wieku niemowlęcym 

Dzieci z grupy "ryzyka dysleksji" w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym najczęściej wykazują opóźnienia w rozwoju mowy i w rozwoju ruchowym. Pierwsze słowa, zdania proste i złożone, pojawiają się u nich później niż u rówieśników. Takie osiągnięcia rozwojowe jak chodzenie, bieganie, próby rysowania, czynności samoobsługowe jak np. mycie rąk, jedzenie łyżką, ubieranie się kształtują się z opóźnieniem.

Objawy dysleksji w wieku przedszkolnym (3 - 5 lat)

W tym okresie typowymi objawami sugerującymi, że mamy do czynienia z dzieckiem z "ryzykiem dysleksji" jest mniejsza sprawność ruchowa. Dzieci niezbyt chętnie uczestniczą w zabawach ruchowych, z trudem uczą się jazdy na trzykołowym rowerku, słabiej biegają i mają zakłócenia w utrzymaniu równowagi. W zakresie sprawności manualnej przejawiają niechęć do zabaw manipulacyjnych i samoobsługi. Nieprawidłowo trzymają ołówek, zbyt mocno naciskają nim przy rysowaniu.

Słabsza jest także koordynacja wzrokowo-ruchowa. Objawia się to trudnościami w budowaniu z klocków, prymitywizmem rysunków, brakiem umiejętności odwzorowania koła w wieku 3 lat, kwadratu i krzyża w 4 roku życia i trójkąta w wieku 5 lat.

Obserwuje się ponadto u tych dzieci brak preferencji jednej ręki. Trudności w układankach, składaniu pociętych na części obrazków, puzzli, to z kolei symptomy zaburzeń spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej.

Istotnymi objawami dysleksji, z jakimi można się bardzo często spotkać, są:

• opóźniony rozwój mowy,
• nieprawidłowa artykulacja wielu głosek,
• zniekształcanie słów,
• trudności z budowaniem wypowiedzi,
• trudności z zapamiętywaniem nazw,
• neologizmy,
• używanie niewłaściwych przedrostków.

Objawy dysleksji w klasie "0" ( 6-7 lat)

W sferze ruchowej dzieci w tym wieku podejrzane o dysleksję często mają trudności z nauką jazdy na nartach, rzucaniem i chwytaniem piłki. Z mniejszą precyzją wiążą np. sznurowadła, jedzą za pomocą sztućców, mają trudności z używaniem nożyczek, rysowaniem złożonych figur geometrycznych, szlaczków.

Opóźniony jest proces lateralizacji i orientacji w schemacie ciała, a więc mylą prawo-lewo.

Przejawiają trudności w układaniu obrazków z elementów według wzoru, w wyodrębnianiu szczegółów różniących dwa obrazki, w odróżnianiu podobnych kształtów figur czy liter. Mylą np. litery m-n, l-t , litery położone inaczej w przestrzeni np. p-g-b-d.

U dzieci "ryzyka dysleksji" spotyka się wadliwą wymowę, błędy gramatyczn. Mają między innymi trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych określających stosunki przestrzenne: pod-nad, za-przed, trudności z zapamiętaniem wierszyków i piosenek, dłuższych poleceń i nazw. Widać też kłopoty z zapamiętaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje np. nazwy dni tygodnia, szeregi cyfrowe. Występują także trudności w różnicowaniu podobnych głosek z-s, b-p, k-g (zaburzenia słuchu fonemowego) oraz w dokonywaniu analizy i syntezy głoskowej i sylabowej.

Ponieważ w klasie "0" rozpoczyna się naukę czytania i pisania, dzieci te prezentują bardzo wolne tempo w obu tych czynnościach. Czytając, długo głoskują, przekręcają wyrazy, nie rozumieją przeczytanego tekstu. W pisaniu liter i cyfr występuje u nich zwierciadlane odbicie, zapisywanie od strony prawej do lewej.

Współwystępowanie kilku objawów u jednego dziecka pozwala z większą pewnością przypuszczać, że mamy u niego do czynienia z "ryzykiem dysleksji".

Przyczyny dysleksji

Przyczyn dysleksji rozwojowej upatruje się w nieprawidłowym funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego. Wśród przyczyn zaistniałych zaburzeń wymienia się czynniki genetyczne, organiczne, hormonalne, opóźnienie dojrzewania centralnego układu nerwowego czy czynniki psychologiczne, np. stres szkolny.

Genetyczne przyczyny dysleksji

Pierwsza z koncepcji – genetyczna - zakłada dziedziczenie zmian w centralnym układzie nerwowym, które mają wpływ na trudności w czytaniu i pisaniu. Badania struktury mózgu udowadniają bowiem niepełny rozwój jednej ze struktur lewej półkuli. Inni badacze z kolei przypuszczają, że dysleksja sprzężona jest z genem "Y", decydującym o płci męskiej, stąd, jak zostało wspomniane na początku, 4 razy częściej występuje ona u chłopców. W literaturze podaje się, że 20-30% dysleksji ma uwarunkowania dziedziczne.

Biologiczne przyczyny dysleksji

Kolejną koncepcją powstania dysleksji są przyczyny biologiczne, w tym organiczne uszkodzenie struktury tych okolic mózgu, które odpowiedzialne są za czynności czytania i pisania, a powodem mogą być czynniki chemiczne, fizyczne oraz biologiczne działające na układ nerwowy w okresie okołoporodowym, np. zamartwica.

Możliwą przyczyną powstania zaburzenia może być również nadprodukcja w okresie prenatalnym męskiego hormonu – testosteronu, który zaburza funkcjonowanie systemu odpornościowego, powodując zablokowanie rozwoju lewej półkuli, a tym samym opóźnienie rozwoju mowy we wczesnym dzieciństwie i dysleksję w wieku szkolnym.

Psychologiczne przyczyny dysleksji

Inną z koncepcji jest teoria mówiąca o opóźnionym dojrzewaniu centralnego układu nerwowego czy występowaniu psychodysleksji. Ta ostatnia powstaje na skutek zaburzeń emocjonalnych a czynnikami, które ją powodują są urazy psychiczne czy stres. W Polsce jednak koncepcja ta jest mało popularna, zaburzenia emocjonalne uważa się raczej za wtórne, będące skutkiem wieloletnich niepowodzeń szkolnych.

Bezpośrednich przyczyn dysleksji z kolei, upatruje się m.in. w zaburzeniach procesów orientacyjno-poznawczych takich jak: percepcja wzrokowa, słuchowa, pamięć, uwaga, mowa oraz zaburzeniach procesów wykonawczych (motoryki rąk i mowy).

Rozpoznanie dysleksji

W procesie diagnozy dysleksji trzeba pamiętać, że ryzyko niepowodzeń i trudności szkolnych występuje również, i jest większe, u dzieci z:

• obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego,
• z zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych,
• z nieprawidłowym rozwojem osobowości np. przy zaburzeniach zdrowia psychicznego,
• z dysharmoniami i opóźnieniami w rozwoju somatycznym,
• z niektórymi chorobami przewlekłymi.

Test WISC-R

Zasadniczym warunkiem rozpoznania dysleksji i odróżnienia jej od trudności w nauce z powodu upośledzenia umysłowego czy niewłaściwych oddziaływań środowiska jest ocena rozwoju umysłowego. Odbywa się ona m.in. za pomocą testu WISC-R. Składają się na niego różne zadania do wykonania sprawdzające takie umiejętności jak m.in.

• wiedzę,
• logiczne myślenie
• szybkość działania.

Następnie konieczne jest przeprowadzenia badań oceniających funkcjonowanie procesów zaangażowanych w nauce czytania i pisania. Chodzi tutaj o ocenę funkcji wzrokowych, słuchowych, motoryki, funkcji językowych, integracji percepcyjno-motorycznej, lateralizacji i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Proces diagnozowania powinien mieć charakter wielospecjalistyczny. W razie konieczności dziecko powinno być konsultowane przez logopedę, neurologa, psychiatrę, okulistę, laryngologa, foniatrę.

Leczenie dysleksji

Leczenie dysleksji wiąże się m. in. z wizytami u psychologa i ćwiczeniem oraz z rozwijaniem pożądanych umiejętności. Może to być łączenie głosek w sylaby i wyrazy, uczenie się treści na pamięć, segregowanie liter o podobnym kształcie czy pisanie dyktand.

Właściwe leczenie dobierane jest przez psychologa indywidualnie dla każdego pacjenta, w zależności od dominujących problemów. Warto również wspomnieć, iż istnieją programy komputerowe stworzone specjalnie dla dzieci z dysleksją rozwojową. Ćwiczą one m. in. skupianie uwagi, rozpoznawanie kształtów i kolorów, spostrzegawczość czy pamięć.

Rokowanie i powikłania dysleksji

Tak jak w przypadku wielu dysfunkcji, w dysleksji rozwojowej poprawa funkcjonowania w znaczącym stopniu zależy od samej osoby z dotkniętej zaburzeniem oraz od wsparcia otoczenia, tj. środowiska domowego czy szkolnego. Rolą zarówno rodziców jak i nauczycieli jest udzielanie pomocy w razie trudności, kontrola postępów dziecka czy zadawanie dodatkowych ćwiczeń dostosowanych do potrzeb dziecka. Ważna jest przy tym wytrwałość i systematyczność.

Trudno jest mówić w tym przypadku o powikłaniach. Skutkami tego zaburzenia są bowiem zwykle gorsze wyniki w nauce oraz pojawiające się trudności w życiu zawodowym.

Zapobieganie dysleksji

Aby skutecznie zapobiegać dysleksji zwłaszcza u dzieci będących w grupie ryzyka, należy zwracać uwagę, aby niemowlak m.in. pełzał, a następnie raczkował właściwie, tj. naprzemiennie.

Jak ćwiczyć z dzieckiem? 

Należy stymulować odpowiedni rozwój nie tylko ruchowy, ale również manualny u maluszka. Warto już od urodzenia prezentować dziecku różne wyrazy, aby wspomagać rozwój ośrodka wzroku, słuchu oraz mowy, co zapobiega dysleksji. Gdy dziecko jest już starsze dobrze jest zacząć uczyć je czytać, najlepiej całymi wyrazami, rozwijać umiejętności wzrokowo przestrzenne i wspomagać skupianie uwagi poprzez różne zabawy.

Ważna jest również dieta dziecka, bogata w witaminy i zawierająca nienasycone kwasy tłuszczowe, głównie omega-3. Najlepiej samodzielnie przygotowywać posiłki pozbawione konserwantów i ulepszaczy smaku. 

Zalecane postępowanie w zapobieganiu dysleksji: 

• Dużo rozmawiaj z dzieckiem.
• Pokazuj dziecku wyrazy już od urodzenia.
• Rozwijaj umiejętności wzrokowe dziecka.
• Ucz dziecko skupiania uwagi i precyzji.
• Pamiętaj o zdrowej, zbilansowanej diecie, staraj się przygotowywać posiłki w domu.

Źródła:

• Bogdanowicz M., O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu. Odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Lubin 1994
• Borkowska A., Domańska Ł., Neuropsychologia kliniczna dziecka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006
• Brejnak W., Dysleksja, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2003
• Klim-Klimaszewska A., Praca z dzieckiem ryzyka dysleksji i dysgrafii, Wyd. Erica, 2015
• Krasowicz-Kupis G, Psychologia dysleksji, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2013