Obecnie, w dobie pandemii, wszyscy znacznie częściej korzystamy z urządzeń elektronicznych - dane z raportu Digital2020 [1] sugerują, że spędzamy w bliskiej odległości średnio 6 godzin i 43 minuty dziennie. W tym czasie „przerzucamy” nasze oczy pozostając w obrębie tak zwanej bliży wzrokowej (40-70 cm) i ultrabliży (20-30 cm). Tak intensywny wysiłek naszych oczu skutkuje pojawieniem się cyfrowego zmęczenia oczu (ang.  Digital Eye Strain, DES). Nie jest zaskoczeniem, że dzieci i młodzież również borykają się z DES, tym bardziej, gdy w dobie pandemii nauka w dużej mierze przeniosła się do świata wirtualnego. W konsekwencji znaczna część młodego pokolenia rozpoczęła przygodę z Internetem o wiele wcześniej niż powinna oraz niż zamierzali pozwolić im ich rodzice. Uczniowie, którzy uprzednio nadmiernie korzystali z ekranów, teraz mają dodatkową wymówkę: ,,Używam komputera, bo przecież mam lekcję”. Niestety, lockdown oraz ograniczenie innych aktywności pogłębiły ich problemy wzrokowe.

Urządzenia elektroniczne przyjmują rozmaite formy i kształty: zaczynając od telewizorów, poprzez ekrany komputerów stacjonarnych, laptopy, tablety, smartfony, kończąc na zegarkach typu smart. Różnorodność tych urządzeń generuje wiele parametrów dla użytkownika, takich jak: 

  • odległość oko-ekran, 
  • kąt patrzenia, 
  • postawa przyjmowana w trakcie korzystania z urządzenia, 
  • ustawienia jakości obrazu: poziomu jasności i kontrastu,
  • wielkości czcionki,

a w konsekwencji również zróżnicowanie zgłaszanych objawów wzrokowych podczas wizyty w gabinecie optometrycznym. Im bliżej oczu ustawione jest urządzenie/im mniejszą czcionkę użytkownik długotrwale obserwuje, tym więcej zaburzeń może odczuwać. Ogół tych zaburzeń wpisuje się w hasło CYFROWEGO ZMĘCZENIA WZROKU.

W trakcie zdalnego nauczania, jak sugeruje raport z maja 2021 “Dzieci w pandemii” [2]: uczniowie do udziału w lekcjach korzystają z relatywnie nowych komputerów i laptopów – u 65% jest to maksymalnie 5-letni sprzęt. Oprócz komputerów używane są również smartfony (37%) i tablety (14%). Warto pamiętać, że każda praca z urządzeniem generuje wergencyjno-akomodacyjne napięcie oczu, czyli takie które angażuje odpowiednio mięśnie odpowiedzialne za ruszanie oczami i mięsień rzęskowy, odpowiedzialny za dostosowanie mocy układu w oczach do odległości na jaką patrzymy, inaczej zwane akomodacją oka. Nasilenie tego napięcia powstaje w trakcie pracy z mniejszymi ekranami. Prowadzi to do powstawania skurczów akomodacji, a w konsekwencji do objawów astenopijnych oraz coraz gorszego widzenia dalekiego (czyli zwiększania się krótkowzroczności). 

Najczęściej zgłaszane objawy po zakończeniu pracy z urządzeniami cyfrowymi (tzw. objawy astenopijne): bóle głowy, zmęczenie i bóle oczu, zaczerwienienie spojówek, łzawienia, problemy z koncentracją, zamazane lub podwójne widzenie. Dyskomfort ten jest przemijający i nie powoduje trwałego uszkodzenia wzroku, jednak utrzymywanie się dolegliwości nie pozwala na ich bagatelizowanie. Astenopia u dzieci może mieć poważne konsekwencje, takie jak postępowanie krótkowzroczności czy trudności w nauce. Dzieci intensywnie korzystają z monitorów, nierzadko z bardzo długimi okresami użytkowania i w coraz młodszym wieku, co czyni je nadzwyczaj podatnymi na wpływ ekranów. Możliwe jest, że częstość występowania astenopii u dzieci wzrośnie w najbliższej przyszłości, z dodatkowymi konsekwencjami dla nauki i wyników w szkole. 

Narastająca krótkowzroczność to kolejny poważny problem wzrokowy występujący na całym świecie. Wiąże się ze zwiększonym ryzykiem jaskry czy odwarstwieniem siatkówki [3]. Światowa Organizacja zdrowia (WHO) szacuje, że do 2050r. [4] połowa ludności może być krótkowzroczna. W ostatnich latach za główny czynnik ryzyka rozwoju tej wady uznano niewystarczający czas spędzany na świeżym powietrzu oraz nadmierną pracę na bliskich odległościach. Wzrok dzieci jest zatem wrażliwy na zmiany środowiskowe. Tegoroczne badania przeprowadzone w Chinach [5] sugerują, że zamknięcie w domu w trakcie trwania pandemii COVID-19 wiązało się ze znacznym wzrostem występowania krótkowzroczności u dzieci w wieku szkolnym (6-8 lat). Naukowcy określili tę krótkowzroczność jako “kwarantannową”, co świadczy o randze problemu.

Podczas pracy z komputerem zjawiskiem powszechnie zauważanym jest również podsychanie gałek ocznych. Częstość odruchu mrugania przy skupianiu wzroku w bliskiej odległości zmniejsza się nawet o 60 % [6] toteż film łzowy nie jest prawidłowo rozprowadzany. Dodatkowo klimatyzacja, nawiewy, przeciągi czy mała wilgotność powietrza prowadzą do nadmiernego odparowywania już osłabionej struktury łez. Suchość oczu ciągnie za sobą kolejne problemy z ostrością widzenia i uczucie podrażnienia. Częste tarcie oczu daje tylko chwilowe uczucie poprawy, a może przyczynić się do rozwoju stożka rogówki. Warto w tym miejscu wspomnieć również o soczewkach kontaktowych tak chętnie noszonych w grupie nastolatków. Należy pamiętać, aby przy zdalnym trybie nauczania i długotrwałym przebywaniu przed ekranem w zamkniętym pomieszczeniu korzystać z okularów. Soczewki kontaktowe nasilają uczucie suchości i mogą przestać być komfortową formą korekcji. Jednakże, jeśli istnieje konieczność ich stosowania, to należy pamiętać o szczególnej higienie w dobie pandemii, pielęgnacji płynem przeznaczonym do soczewek kontaktowych, wspieraniu się kroplami nawilżającymi oraz terminowym trybie wymiany.

My, jako rodzice powinniśmy zastanowić się, jak pomóc naszym dzieciom zadbać o zdrowy wzrok – pamiętamy też, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Poniżej znajdziecie zalecenia profilaktyczne, które pomogą  uniknąć dyskomfortu.

Profilaktyka Cyfrowego zmęczenia wzroku 

Profilaktyka Cyfrowego zmęczenia wzroku zarówno w przypadku dzieci, jak i dorosłych powinna obejmować zapewnienie ergonomicznego środowiska pracy. Należy zwrócić uwagę na odległość oczu względem monitora. Standardowa odległość monitora od oczu powinna wynosić około 60 – 70 cm. Optymalną odległość oka od ekranu można precyzyjniej określić korzystając z zasad: 

  • wielkość znaków na ekranie powiększona o ok. 150 razy (np. znaki mają 4 mm, odległość od ekranu powinna wynosić 60 cm), 
  • lub przekątna monitora pomnożona przez 1,5.

Monitor należy ustawić bokiem do okna, oświetlenie nie powinno się w nim odbijać, gdyż pojawiające się refleksy dodatkowo męczą oczy.

Aby zachować odpowiednią higienę pracy wzrokowej należy stosować regularne, krótkie przerwy w pracy z bliska, podczas których oczy będą mogły odpocząć od ekranu i utrzymywanych napięć mięśniowych. American Optometric Association [7] zaleca regularne stosowanie prostej zasady 20/20/20:

Co 20 minut spędzonych przy pracy z ekranem, należy patrzeć przez 20 sekund na odległość minimum 20 stóp (standardowa odległość około 6 metrów)

Warto również pobrać jedną z darmowych aplikacji dostępnych w sieci, która pomoże zaplanować czas spędzany przed ekranem, przypomni o przerwie czy zaproponuje proste ćwiczenia dla oczu. Poza przerwami należy zwrócić uwagę także na to, by pracować w bliskich odległościach tylko wtedy, kiedy jest to naprawdę konieczne. Patrzenie godzinami na ekran komputera, smartfona czy chociaż książki może powodować dyskomfort i problemy ze wzrokiem.

Ponadto podstawą komfortowego widzenia jest skorygowana wada wzroku. Dlatego też raz w roku zalecane jest kontrolne badanie wzroku każdego ucznia (o ile specjalista prowadzący nie zaleci inaczej). Odpowiednio przeprowadzona wizyta sprawdza nie tylko parametry ostrości wzroku, ale również anomalie akomodacji i ruchów oczu. Pozwoli to dostosować optymalną korekcję okularową lub poprawić komfort noszenia soczewek kontaktowych.  Cyfrowe zmęczenie wzroku może powodować nadmierną akomodację, a więc też pozorną krótkowzroczność. Powoduje to gorsze widzenie u dzieci,  szybsze meczenie się i demotywację do nauki. W przypadku objawów nadwyrężania akomodacji, często wskazane są rozwiązania relaksacyjne polegające na wprowadzeniu rozluźniającej strefy w korekcji okularowej.

Należy również zwrócić uwagę na odpowiednią warstwę łez pokrywających rogówkę. Wspomóc je może nauka prawidłowego mrugania - co jakiś czas należy odwrócić wzrok od ekranu i mocno zacisnąć powieki, aby nawilżyć gałkę oczną. Dodatkowo naturalnym sposobem poprawy jakości filmu łzowego będzie codzienna higiena brzegów powiek, ale przy długotrwałej pracy z bliska należy wspomagająco używać sztucznych łez. Idealny preparat to roztwór izotoniczny o pH 6,5 – 7,5 oraz składzie jonowym i lepkości naturalnych łez, nie zawierający konserwantów lub konserwowany związkami nie wykazującymi działań toksycznych [8].

Kolejnym z zaleceń profilaktyki wzroku jest przebywanie na świeżym powietrzu, zwłaszcza w przypadku dzieci. Wiąże się to ze skupieniem wzroku w odległych punktach, a więc również z rozluźnieniem mięśni okoruchowych i akomodacji używanych, np. podczas gry na smartfonie czy w trakcie zdalnych lekcji. Dodatkowo, ekspozycja na światło słoneczne zwiększa wydzielanie dopaminy biorącej udział w modulacji sygnału wzrokowego, ale też uznawanej jako element biorący udział we  wzroście gałki ocznej, a więc regulującej wielkość wady wzroku. 

W salonach optycznych dostępne są dodatkowe rozwiązania zawierające filtry światła niebieskiego o właściwościach nie zaburzających regulacji melatoniny i rytmu dobowego, a jednocześnie nie pozwalających na zbyt duże natężenie światła niebieskiego na dnie oka. W ten sposób można się spodziewać, że część objawów związanych z cyfrowym zmęczeniem wzroku ustąpi, a także zmniejszy się prawdopodobieństwo chorób siatkówki. 

DODATKOWA PRZESTROGA

Warto pamiętać, że dla dziecka praca z urządzeniami elektronicznymi generuje również dodatkowe zagrożenia: przeciążenia kręgosłupa, bezsenność, ograniczenie koncentracji, pogorszenie relacji z rówieśnikami i rodzicami (izolacja społeczna), a czasem zaburzenia psychologiczne, w tym coraz częściej spotykane uzależnienie od mediów.

Rok rozpoczął się tradycyjnie. Wszyscy żywimy nadzieję, że tak pozostanie jak najdłużej. Niemniej pewne nawyki, które nasze dzieci nabyły podczas ubiegłego etapu nauczania mogą zostać z nami na dłużej. Stosując się do powyższych zasad profilaktyki w dużej mierze możemy ograniczyć wpływ ekranów i nauki zdalnej na dobrostan młodych osób. Wyrobienie odpowiednich nawyków zaprocentuje również w przyszłości. A jeśli już zauważymy objawy cyfrowego zmęczenia wzroku lub pogorszającego się widzenia naszych dzieci, nie czekajmy. Udajmy się do specjalisty ochrony wzroku: okulisty i optometrysty, którzy zdiagnozują ewentualne wady wzroku oraz zarekomendują odpowiednie rozwiązania usprawniające nie tylko widzenie, ale całe funkcjonowanie człowieka.

Bibliografia
[1] gazeta-optyka.pl/index.php/component/jdownloads/?task=download.send&id=15&catid=5&m=0&Itemid=101
[2]https://gfx.wiadomosci.radiozet.pl/var/radiozetwiadomosci/storage/original/application/5dd033c24b718f22eed2154feefbcd3c.pdf
[3] How does spending time outdoors protect against myopia? A review | British Journal of Ophthalmology (bmj.com)
[4] Progression of Myopia in School-Aged Children After COVID-19 Home Confinement | Ophthalmology | JAMA Ophthalmology | JAMA Network
[5] Wpływ pracy wzrokowej na film łzowy i stopień zmęczenia oczu. Alicja Pas-Wyroślak, Ewa Wągrowska-Koski
[6]  https://www.aoa.org/AOA/Images/Patients/Eye%20Conditions/20-20-20-rule.pdf
[7] Suche oko u alergika – jak unikać, jak leczyć? Anna Groblewska, Ewa Bogacka https://www.proquest.com/openview/f0f4330dafec8bed130a9495fcaaeb42/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1286337

Autor: mgr Weronika Kołeczek, wrzesień 2021.