Zatoki – do czego służą i dlaczego przysparzają tyle problemów

Zatoki przynosowe to przestrzenie powietrzne w kościach twarzoczaszki. Gdy są drożne, funkcjonują prawidłowo. Ich blokada natomiast powoduje zaleganie wydzieliny śluzowej, co w większości przypadków przeradza się w infekcję. Dochodzi wówczas do napływu komórek zapalnych i zmiany charakteru produkowanego płynu na śluzowo-ropny. Konsekwencją uporczywych, nawracających infekcji zatok może być nieodwracalne zniszczenie ich wyściółki śluzowej.

Budowa zatok

Zatoki można uważać za przedłużenie jam nosa, ponieważ stanowią wpuklenia błony śluzowej w otaczającą kość, stąd też biorą się ich nazwy: czołowa, klinowa, szczękowa i sitowa (komórki sitowe). Trzy pierwsze występują parzyście. Największe są zatoki szczękowe, a najmniejsze sitowe, które składają się z drobnych jamek kostnych. Zatoki łączą się z jamami nosa poprzez wąskie ujścia i kanaliki. Zaczynają powstawać już w życiu płodowym. Jako pierwsza wykształca się zatoka szczękowa, co następuje w drugim trymestrze ciąży, a najpóźniej czołowa, która pojawia się w wieku około sześciu lat. Ostateczne wymiary osiągają w drugiej dekadzie życia.

Funkcje zatok

Rola zatok przynosowych nie została do końca sprecyzowana. Jedna z ich potwierdzonych funkcji polega na ogrzewaniu i nawilżaniu wdychanego powietrza (nos w ciągu doby musi nawilżyć ok. 10 tysięcy litrów powietrza) oraz wyrównywaniu różnicy stężeń podczas oddychania. Mówi się też o roli mechanicznej zatok, związanej z ochroną mózgoczaszki przed urazami i zmniejszeniem wagi szkieletu twarzoczaszki. Mogą one ponadto pełnić funkcję fonetyczną, stanowiąc przestrzeń rezonacyjną i chroniąc ucho wewnętrzne przed przewodzeniem głosu przez kości.

Infekcje zatok

Czynnikami ryzyka sprzyjającymi zapaleniu zatok są: alergiczny nieżyt nosa, wady anatomiczne przegrody nosowej i bocznej ściany nosa (np. polipy, guzy nowotworowe), wrodzone zaburzenia transportu śluzowo-rzęskowego (np. mukowiscydoza), choroba refluksowa przełyku i refluks krtaniowo-gardłowy, niedobory immunologiczne, narażenie na dym tytoniowy i zanieczyszczenia środowiska. Do wystąpienia infekcji może się przyczynić również przypadek, na przykład uraz głowy czy otwarcie zatoki szczękowej podczas ekstrakcji zęba. U dzieci należy wziąć pod uwagę przerost migdałka gardłowego oraz fakt uczęszczania do placówek wychowawczych (żłobki, przedszkola), gdzie ma miejsce kumulacja zarazków.

Przyczyny stanów zapalnych zatok

Pierwotną przyczyną zapalenia zatok są wirusy (rinowirusy, orbiwirusy, adenowirusy, wirusy grypy, wirus paragrypy). Sprawcami infekcji bywają również bakterie (Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Staphylococcus aureus). Tworząc na błonie śluzowej zatok swoiste skupiska, dają one początek bakteryjnemu biofilmowi, który stanowi utajone ognisko zapalne. Drobnoustroje w tej formie są trudne do wykrycia i ciężko je wyeliminować konwencjonalną antybiotykoterapią. Obecność biofilmu bakteryjnego wiąże się z poważnym i opornym na leczenie przebiegiem choroby. Wśród przyczyn zapalenia zatok wymienia się ponadto grzyby (Aspergillus, Candida albicans) oraz patogeny nietypowe (Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia pneumoniae, Legionella pneumophila). Infekcje grzybicze dotyczą zwykle osób z obniżoną odpornością i cukrzyków, a ich przebieg jest agresywny.

Dwie główne postacie choroby zatok

Zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych (w skrócie ZNZP, łac. rhinosinusitis) może przybierać formę ostrą lub przewlekłą. Ostra postać ZNZP charakteryzuje się nagłym występowaniem objawów, które trwają krócej niż 12 tygodni. Postać przewlekłą z kolei cechują powracające symptomy i czas choroby przekraczający 12 tygodni. Zmiany zapalne obejmują zazwyczaj kilka zatok jednocześnie, ale nie zawsze obustronnie.

Objawy zapalenia zatok

Charakterystycznym objawem chorych zatok jest ból głowy, określany jako jednostajny i niepulsujący. Nasila się on przy zmianie pozycji głowy, a jego umiejscowienie zależy od zajętej zatoki. Na podstawie bólu głowy nie można jednak rozpoznać ZNZP, bo istnieje wiele innych schorzeń z tą dolegliwością. Częstym symptomem infekcji zatok (szczególnie u dzieci) jest przewlekły kaszel, suchy pochodzenia zatokowego lub powstały w wyniku usunięcia wydzieliny z gardła (nie z oskrzeli). Dodatkowo mogą występować takie objawy jak zatkany nos czy nieprzyjemny zapach z ust, związany z obecnością śluzowo-ropnej wydzieliny na tylnej ścianie gardła.

Zatoki. Bakteria, wirus czy alergia?

Odróżnienie zakażenia bakteryjnego od wirusowego jest dość trudne ze względu na brak charakterystycznych objawów. Rodzaj wydzieliny z nosa i jej ropny charakter nie dają podstaw do rozpoznania przyczyny infekcji. Zakażenie bakteryjne prawie zawsze poprzedza infekcja wirusowa, będąca powszechnym schorzeniem, które u przeciętnej, ogólnie zdrowej osoby dorosłej może występować nawet 2–5 razy w ciągu roku, dlatego ważna pozostaje obserwacja przebiegu choroby (ewolucja objawów). U 75% pacjentów objawy zakażenia wirusowego mijają po 7–10 dniach. Nieustępujące symptomy, trwające dłużej niż 10 dni, mogą świadczyć o obecności bakterii, jednak dzieje się tak tylko w 0,5–2% przypadków. Istotne jest, aby odróżnić infekcję od alergii, gdzie kichanie, wodnisty katar i łzawienie oczu utrzymują się dłużej niż 3 miesiące. W przypadku zauważalnej sezonowości objawów, należy zasięgnąć rady alergologa.

„Twój Farmaceuta” nr 14, listopad/grudzień 2017