Salmonella – objawy zakażenia, zapobieganie

Salmonella co to za bakteria? 

Salmonella to najliczniejszy rodzaj Gram-ujemnych, pałeczkowatych bakterii z rodziny Enterobacteriaceae. Według jednej z najnowszych kwalifikacji, do rodzaju Salmonella należą dwa gatunki:

• Salmonella enterica - odpowiedzialny za choroby ludzi i zwierząt, w obrębie którego wyróżniono 6 podgatunków.
• Salmonella bongori (rzadko powodujący zakażenia u ludzi).

W obrębie gatunku Salmonella enterica zidentyfikowano dotychczas ponad 2500 różnych serotypów (serowarów). To odmiany bakterii wyłonionych za pomocą metod serologicznych, wykazujących różnice w budowie antygenowej.

Przekładają się one na zróżnicowaną chorobotwórczość serotypów. Tylko niewielki odsetek serotypów (salmonelle niedurowe) wywołuje ostre salmonellozy u ludzi.

Najgroźniejsze są pałeczki duru brzusznego (Salmonella Typhi), które namnażają się jedynie w organizmie człowieka i wywołują dur brzuszny – bardzo ciężką chorobę zakaźną, oraz dur rzekomy (Salmonella Paratyphi).

Dur brzuszny (dawniej nazywany tyfusem) jest ciężką, ogólnoustrojową chorobą bakteryjną. Objawia się m.in.:

• długotrwałą, wysoką gorączką,
• bólami głowy,
• suchym kaszlem,
• początkowo zaparciami a po 2–3 tygodniach biegunką, 
• powiększeniem wątroby i śledziony,
• plamisto-grudkową wysypką na skórze klatki piersiowej lub nadbrzusza,
• złym stanem ogólnym chorego.

Większość chorych na dur brzuszny wymaga leczenia szpitalnego. Osoby podróżujące na tereny endemicznego występowania choroby, są narażone na ryzyko zakażenia. dlatego przed podróżą należy pomyśleć o szczepieniu ochronnym, a na miejscu pamiętać o przestrzeganiu higieny żywności i wody.

Za zatrucia pokarmowe (salmonellozy) odpowiada najczęściej serotyp Salmonella Enteritidis.

Wiele serowarów wywołujących salmonellozę może w sprzyjających warunkach spowodować zakażenie ogólnoustrojowe.

Do zakażeń pozajelitowych spowodowanych przez pałeczki salmonella dobrze opisano: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR), zapalenie kości i szpiku, septyczne zapalenie stawów, głębokie zakażenie tkanek miękkich i zapalenie płuc.

Bakterie salmonelli są bardzo odporne na działanie czynników środowiskowych, mogą przetrwać kilka tygodni w suchym środowisku i kilka miesięcy w wodzie.

Pałeczki salmonella najlepiej namnażają się w temp. od 5°C do 46,2°C. Niestety, zamrożenie w temp. –75 ̊C nie gwarantuje zniszczenia wszystkich komórek bakteryjnych.

Te, które przeżyją zachowują  swoje  właściwości chorobotwórcze. W produktach przetworzonych, np. produktach spożywczych uzyskanych przez suszenie (np. jaja, mleko  w  proszku)  pałeczki  mogą  przetrwać  w  stanie  uśpionym  przez nieograniczony czas. 

Salmonella objawy  

Niedurowa salmonelloza (nieżyt żołądka i jelit) charakteryzuje się:

• biegunką, która może być wodnista lub w niektórych przypadkach krwista,
• nudnościami,
• rzadziej wymiotami. 

Symptomom tym zwykle towarzyszą bóle brzucha i niekiedy gorączka.

U niemowląt, małych dzieci, osób z obniżoną odpornością lub  w podeszłym wieku choroba może mieć ostrzejszy przebieg.

Po przebyciu choroby pałeczki salmonelli mogą być usuwane z kałem nawet do 5–7 miesięcy. Jest to tzw. bezobjawowe nosicielstwo. 

Leczenie salmonelli

Aktualne zalecenia dotyczące leczenia większości pacjentów z nieskomplikowaną infekcją obejmują przede wszystkim nawadnianie. Nie jest wskazane  stosowanie antybiotyków, ponieważ leczenie może przedłużyć wydalanie bakterii z kałem i nie skraca czasu utrzymywania się objawów.

Antybiotykoterapię należy rozważyć u pacjentów z ciężką biegunką, wysoką gorączką lub objawami bakteriemii (gdy bakterie dostaną się do krwiobiegu).

Jak również u osób o zwiększonym ryzyku zakażenia ogólnoustrojowego (np. dzieci do 5. roku życia, osoby starsze, osoby chorujące na inne choroby oraz osoby osłabione leczeniem immunosupresyjnym).

Gdy zaleca się leczenie przeciwdrobnoustrojowe, zwykle stosowane są leki o jak największej skuteczności wobec najbardziej prawdopodobnego patogenu, dopóki nie będą dostępne dane dotyczące jego lekowrażliwości.

Po otrzymaniu wyniku badania mikrobiologicznego, leczenie należy odpowiednio zmodyfikować i zastosować lek dobrany do wyizolowanego patogenu i wyniku oceny jego lekowrażliwości.

Niepokojące jest coraz częstsze występowanie na całym świecie wielolekoopornych niedurowych szczepów Salmonella.

U wielu pacjentów występuje oporność na antybiotyki, takie jak ampicylina, trimetoprim z sulfametoksazolem (kotrimoksazol) i chloramfenikol.

Zgodnie z najnowszymi zaleceniami, leczenie bezobjawowych nosicieli nie jest wskazane. Ponadto, nie zaleca się powtarzania kontrolnych posiewów kału u długotrwałych nosicieli.

Salmonella jak może dojść do zakażenia

Do zakażenia dochodzi drogą pokarmową  w wyniku spożycia zanieczyszczonych produktów spożywczych lub wody, zwykle w wyniku nieprzestrzegania zasad higieny.

Źródłami zakażenia pałeczkami salmonelli są:

• produkty pochodzenia zwierzęcego (nie tylko świeże, lecz także przetworzone) – zakażone mięso, mleko i produkty mleczne, w najczęstszych przypadkach jaja,
• wyroby cukiernicze (w tym lody i ciastka z kremem, torty),
• inne produkty, do których są dodawane surowe jajka, np. majonez, tatar, a także galaretki, pasztety, pierogi,
• owoce i warzywa - jeśli miały kontakt ze zwierzętami gospodarskimi, odchodami zwierząt lub skażoną wodą,
• chore zwierzęta oraz osoby chore lub będące nosicielem bakterii.

Salmonella epidemiologia

Bakterie niedurowe salmonelli są jedną z głównych przyczyn bakteryjnych biegunek na świecie. Szacuje się, że powodują one rocznie około 153 milionów przypadków nieżytu żołądka i jelit oraz 57 000 zgonów na całym świecie.

Pałeczki salmonelli są też częstym problemem turystów, ponieważ stanowią jedną z przyczyn tzw. biegunki podróżnych. Najwyższe ryzyko zakażenia Salmonellą występuje wśród osób, które odwiedziły Afrykę, Amerykę Łacińską, Karaiby oraz Azję.

Według raportu PZH i GIS: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2019 r. w kraju zarejestrowano łącznie 9234 zachorowań na salmonellozy, w tym zatrucia pokarmowe 8919 przypadków i 194 przypadki zakażeń pozajelitowych (posocznica) i 121 innych przypadków pozajelitowych. Na salmonellozy najczęściej chorowały dzieci w wieku poniżej 5 lat. 

Najwięcej zachorowań odnotowano w miesiącach letnich od czerwca do września.

Należy jednak pamiętać, że większość osób, które dostają zatrucia pokarmowego, nie idzie do lekarza ani nie przesyła próbki do laboratorium. Nigdy nie dowiadujemy się, jakie zarazki wywoływały u nich chorobę.

Salmonellozy

Po wniknięciu do organizmu, bakterie zaczynają atakować błonę śluzową przewodu pokarmowego. Większość zakażeń wywołanych przez salmonelle ma łagodny przebieg, objawiający się jako nieżyt żołądka i jelit, i nie wymaga leczenia. Z uwagi jednak na zdolności inwazyjne tych patogenów, zakażenie może przybierać formę uogólnioną (przedostanie się bakterii do krwiobiegu) i wymaga antybiotykoterapii.

Diagnoza salmonelli

Podstawą rozpoznania salmonellozy jest posiew lub badanie kału metodą polimerazowej reakcji łańcuchowej (PCR). Nie zaleca się wykonywania testów serologicznych w celu wykrycia zakażenia salmonellą.

Kontrolne badania kału u chorego dziecka oraz badanie członków jego rodziny pod kątem nosicielstwa salmonelli, zgodnie z najnowszymi wytycznymi nie są zazwyczaj wskazane.

Zgodnie z Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi salmonelloza jest chorobą podlegającą obowiązkowi zgłoszenia. Natomiast chorzy na dur brzuszny i dury rzekome podlegają obowiązkowej hospitalizacji. Obowiązek zgłoszenia zachorowania na salmonellozę należy do lekarza.

Na podstawie wyników badań laboratoryjnych na nosicielstwo pałeczek salmonelli uzyskanych z akredytowanego laboratorium Państwowej Inspekcji Sanitarnej lekarz wystawia orzeczenie, które jest dokumentem potwierdzającym ważność wykonania badania do celów sanitarno-epidemiologicznych. Koszty związane z takimi badaniami, spoczywają na pracodawcy albo zlecającym wykonanie prac.

Zapobieganie salmonelli

Nie ma szczepionki przeciwko niedurowym bakteriom salmonelli. Metody zapobiegawcze obejmują środki ostrożności, takie jak: higiena żywności, unikanie żywności i napojów o wysokim ryzyku zanieczyszczenia oraz częste mycie rąk, szczególnie po kontakcie ze zwierzętami lub ich odchodami oraz z osobami chorymi.

Zakażona żywność zwykle wygląda i pachnie normalnie, dlatego ważne jest, aby wiedzieć, jak zapobiegać infekcji. Należy pamiętać, że wysoka temperatura sprzyja namnażaniu bakterii, dlatego zakażenia salmonellą występują częściej latem.

Dłuższe przetrzymywanie łatwo psujących się produktów, czyli takich, w których łatwo mnożą się bakterie (np. wyroby garmażeryjne) w temperaturze pokojowej znacznie zwiększa ryzyko zatrucia.

W związku z tym, że pałeczki salmonelli są jedną z przyczyn biegunki podróżnych, osoby wybierające się  za granicę, do krajów o obniżonym standardzie sanitarno-higienicznym powinny stosować zasadę: ugotuj, upiecz, obierz albo zapomnij.

Należy często myć ręce, stosować żele antybakteryjne, pić wyłącznie wodę butelkowaną (wykorzystywać ją do płukania ust podczas mycia zębów), zrezygnować z lodu do napojów, nie kupować żywności od ulicznych sprzedawców.

Piśmiennictwo:

J.M. Healy, B.B. Bruce, Salmonellosis (Nontyphoidal), CDC 2019. 

http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2019/Ch_2019.pdf

http://salmonella.gumed.edu.pl/salmonella-klasyfikacja.php

Szpura, A. Myszkowska-Torz, K. Mazur-Melewska i wsp.: Zakażenie pałeczką Salmonella enterica u dzieci, Pediatria Polska 2018.

Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2018 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru, Rzeczpospolita Polska, 2019.

www.pzh.gov.pl/meldunki-epidemiologiczne

https://www.lekarski.umed.wroc.pl/sites/default/files/mikrobiologia/files/Zakazenia_przewodu_pokarmowego.pdf

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 grudnia 2002 r. w sprawie badań lekarskich do celów sanitarno-epidemiologicznych.