Menopauza. Hormonalna terapia zastępcza

Leczenie menopauzy hormonami 

Temat hormonalnej terapii zastępczej w ostatnich latach był zagadnieniem kontrowersyjnym z uwagi na liczne, sprzeczne doniesienia, dotyczące jej bezpieczeństwa i ryzyka powikłań, włącznie z nowotworami. Po euforii znalezienia skutecznej metody walki z objawami menopauzalnymi, pojawiły się obawy o zdrowie pacjentek stosujących HTZ. Zastanówmy się zatem, czym właściwie jest hormonalna terapia zastępcza, kiedy należy ją stosować, a kiedy jest ona niewskazana? Wyjaśnijmy również, jakie korzyści i zagrożenia niesie ze sobą stosowanie HTZ.

Co się dzieje podczas menopauzy?

Klimakterium, popularnie zwane przekwitaniem, to czas biologicznych zmian w organizmie kobiety. Jest to czas pomiędzy okresem prokreacji a starością. Jajniki tracą wtedy funkcję cyklicznego uwalniania hormonów płciowych, głównie estrogenów. Estrogeny wywierają wpływ na układ krążenia, profil lipidowy (poziom cholesterolu, jego poszczególnych frakcji oraz trójglicerydów we krwi), układ kostno-szkieletowy, układ moczowo-płciowy, skórę oraz samopoczucie i napęd do działania u kobiet.

Wahania stężeń estrogenów pojawiają już w okresie poprzedzającym menopauzę, czyli w okresie tzw. premenopauzy, trwającej kilka lat przed menopauzą (ostatnią miesiączką w życiu kobiety). W tym czasie pojawiają się uciążliwe dla pań objawy tzw. zespołu klimakterycznego. Należą do nich: popularne uderzenia gorąca, nocne pocenie, bóle i zawroty głowy, obniżenie nastroju, depresja czy nadpobudliwość. Objawy obejmują także sferę intymną, gdyż pojawia się m.in. suchość w pochwie, co sprawia, że stosunki płciowe stają się bolesne. Zaburzenia trwają kilka lat przed ostatnią miesiączką i utrzymują się jeszcze kilka lat po menopauzie.

Leczenie objawów menopauzy

Skuteczną metodą leczenia lub łagodzenia objawów menopauzalnych jest suplementacja hormonów płciowych, czyli właśnie wspomniana hormonalna terapia zastępcza. Stosowane są dwa rodzaje terapii: monoterapia estrogenowa lub terapia łączona estrogenowo-progesteronowa. W obu możliwe są schematy cyklicznego lub ciągłego podawania leków. Na rynku dostępnych jest wiele preparatów, różniących się zarówno substancjami czynnymi, jak i schematami, dawkami oraz drogami ich podawania. Do popularnych sposobów podawania hormonów płciowych należą: tabletki doustne, wstrzyknięcia domięśniowe, plastry, kremy, żele oraz preparaty dopochwowe i domaciczne. Najważniejszą zasadą wyboru jest indywidualne dopasowanie leku, dawki i sposobu podania do potrzeb danej kobiety.

Bardzo duże znaczenie odgrywa fakt, czy macica jest zachowana, czy też np. kobieta z różnych przyczyn musiała przejść operacyjne usunięcie macicy (czyli tzw. histerektomię). Informacja ta odgrywa decydującą rolę przy wyborze terapii. Jeśli pacjentka nie ma macicy, wówczas w większości przypadków zalecana jest monoterapia estrogenowa. W przypadku kobiet z zachowaną macicą należy natomiast proponować kombinowaną terapię z estrogenami i komponentą progestagenną, w celu zmniejszenia ryzyka rozrostu i raka endometrium, czyli błony śluzowej macicy. Dodatkową kwestią jest bezpieczny czas leczenia, czyli kiedy terapię należy rozpocząć i kiedy ją zakończyć. Mówi się, iż terapia powinna być „najmniejszą dawką hormonów w najkrótszym czasie”. Najmniejsza skuteczna dawka leku to taka, która przynosi efekt łagodzenia lub eliminowania objawów menopauzalnych u kobiety. Ponieważ nie ma sprecyzowanych wytycznych ani na temat wielkości dawek, ani czasu jej trwania, decyzję o rozpoczęciu terapii podejmuje lekarz w porozumieniu z pacjentką.

Dla kogo hormonalna terapia zastępcza (HTZ)?

Przy uwzględnieniu czynników ryzyka, występujących u każdej pacjentki, takich jak: wiek, masa ciała, czas, jaki upłynął od ostatniej miesiączki, picie alkoholu, palenie papierosów, cukrzyca i inne choroby, obecne lub przebyte, lekarz szacuje ryzyko wystąpienia możliwych powikłań w czasie stosowania HTZ. Hormonalna terapia zastępcza skierowana jest do zdrowych, młodych, w okresie okołomenopauzalnym oraz kobiet, które w niedawnym czasie przestały miesiączkować, a wszystkie cierpią z powodu objawów wypadowych.

Statystycznie kobiety w Polsce doświadczają menopauzy w wieku około 49 lat. Należy także pamiętać o kilku czynnikach, mających wpływ na czas pojawienia się menopauzy. Należą do nich m.in.: palenie papierosów, stosowanie antykoncepcji doustnej, czynniki rodzinne czy nawet wysokość miejsca zamieszkania nad poziomem morza. W utrzymaniu jak najlepszej kondycji zdrowia ogromne znaczenie ma także zdrowy styl życia, w którym silną pozycję zajmuje dieta bogata w błonnik, owoce i warzywa oraz unikanie spożywania tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, a także aktywność fizyczna i niepalenie tytoniu.

Co daje hormonalna terapia zastępcza  (HTZ)?

Jakie korzyści niesie ze sobą stosowanie hormonalnej terapii zastępczej? Wśród zalet tej metody wymienić należy przede wszystkim korzystny wpływ estrogenów m.in. na profil lipidowy, poprzez zwiększenie stężenia tzw. dobrej frakcji cholesterolu – HDL, a zmniejszenie stężenia złego cholesterolu – LDL. Estrogeny wpływają również na rozszerzanie naczyń krwionośnych przez działanie na ścianę naczynia oraz poprawę pracy mięśnia sercowego. Ochronnego działania na układ sercowo-naczyniowy dowiedziono u kobiet stosujących HTZ już w okresie okołomenopauzalnym, gdy pojawiają się objawy wypadowe, lub we wczesnej menopauzie, czego, niestety, nie wykazano u starszych pacjentek, u których rozpoczęto leczenie kilka lat po menopauzie.

Dodatkowo, suplementacja estrogenów w HTZ poprawia jakość snu. Wykazano, że opóźnia ona pojawienie się choroby Parkinsona, zmniejsza ryzyko zachorowania na schizofrenię, a nawet, w pewnym stopniu, na chorobę Alzheimera. Powszechnie znany jest również fakt ochrony układu kostnego przez zapobieganie osteoporozie oraz zmniejszenie ryzyka złamania szyjki kości udowej przy stosowaniu HTZ, szczególnie w przypadku rodzinnych predyspozycji do osteoporozy i złamań kości.

Możliwe efekty uboczne stosowania hormonalnej terapii zastępczej 

Pomimo licznie podnoszonych korzyści stosowania hormonalnej terapii zastępczej, nie wolno zapominać o możliwych negatywnych efektach leczenia. Jednym z bardziej niebezpiecznych efektów jest zwiększone ryzyko pojawienia się choroby zakrzepowo-zatorowej poprzez wpływ na układ krzepnięcia. HTZ może także zwiększyć ryzyko wystąpienia udaru mózgu. Należy też mieć świadomość wpływu suplementowanych hormonów na ryzyko rozwoju nowotworu. Sytuacja jest złożona, ponieważ np. w przypadku stosowania terapii estrogenowo-progestagenowej wykazano zwiększone ryzyko wystąpienia raka piersi oraz zmniejszone ryzyko raka endometrium. Niejednokrotnie zatem decyzja o rozpoczęciu terapii jest trudna, gdyż należy zawsze pamiętać o możliwych powikłaniach i przeciwwskazaniach do zastosowania leczenia hormonalnego, dla każdej z kobiet indywidualnie.

Przeciwwskazania stosowania hormonalnej terapii zastępczej 

Kiedy nie powinno się stosować HTZ? W grupie pacjentek z przeciwwskazaniami do stosowania hormonalnej terapii zastępczej są m.in. kobiety, u których obecnie lub w przeszłości stwierdzono raka piersi, raka trzonu macicy lub inny estrogenozależny nowotwór, czy też chorowały na żylną lub tętniczą chorobę zakrzepowo-zatorową. Suplementacja ww. hormonów płciowych niewskazana jest także m.in. u pacjentek z czynną chorobą wątroby oraz krwawieniami z dróg rodnych o nieznanej przyczynie.

Zagadnienie stosowania hormonalnej terapii zastępczej należy bez wątpienia do tematów budzących wiele kontrowersji. Należy jednak pamiętać, że korzyści z krótkotrwałego leczenia prawdopodobnie przewyższają potencjalne zagrożenia, jakie może nieść ze sobą ta terapia. Najważniejsze, aby HTZ stosowana była u kobiet zdrowych, najlepiej w okresie wczesnej menopauzy i przy uwzględnieniu indywidualnych potrzeb i stanu zdrowia każdej kobiety.

Objawy okresu okołomenopauzalnego i pomenopauzalnego

• tzw. objawy naczynioruchowe: uderzenia gorąca i towarzyszące im niekiedy zlewne poty, kołatania serca i lęk (a nawet napady paniki),
• zanik błony śluzowej pochwy (objawiający się uczuciem suchości, podrażnieniem, pieczeniem, świądem oraz niezbyt obfitymi, żółtymi upławami),
• nawracające zapalenie cewki moczowej oraz pęcherza moczowego,
• problemy z oddawaniem moczu: częstomocz, bolesne oddawanie moczu, wysiłkowe nietrzymanie moczu.

Skuteczną metodą leczenia lub łagodzenia objawów menopauzalnych jest suplementacja hormonów płciowych, czyli właśnie wspomniana hormonalna terapia zastępcza. Stosowane są dwa rodzaje terapii: monoterapia estrogenowa lub terapia łączona estrogenowo-progesteronowa. Na rynku dostępnych jest bardzo wiele preparatów, różniących się zarówno substancjami czynnymi, jak i schematami, dawkami oraz drogami ich podawania.