Kawa i jej zdrowotne właściwości

Co zawiera kawa

Kawa zawiera ponad 1000 substancji bioaktywnych. Kluczowe z punktu widzenia działania kawy związki to: 

• kwas chlorogenowy, który zwiększa stężenie we krwi homocysteiny,
• diterpenoidy, zawarte w kawie niefiltrowanej, mogą zwiększać stężenie tzw. „złego cholesterolu” (frakcji LDL) i obniżać stężenie tzw. „dobrego cholesterolu” (frakcji HDL),
• substancje przeciwutleniające (w tym polifenole, katechiny i flawonoidy), które przechodzą przez proces filtracji kawy, odpowiadają za zmiatanie wolnych rodników, ale ich nadmiar nie jest w organizmie pożądany (ponieważ rozwija się tzw. stres oksydacyjny),
• kofeina odpowiada za najbardziej pożądane przez wszystkich działanie kawy.

Czy kawa jest zdrowa

Nie stwierdzono efektów ubocznych (ze strony układu sercowo-naczyniowego, kości i gospodarki wapniowej, zachowania, rozwoju i reprodukcji, jak i ostrej toksyczności) związanych ze spożywaniem kofeiny przy maksymalnej dawce wynoszącej odpowiednio:

Amerykańskie Towarzystwo Położników i Ginekologów, stwierdziło, że umiarkowane spożycie kofeiny (<200 mg dziennie) nie jest czynnikiem prowadzącym do poronień lub porodu przedwczesnego. Amerykańskie Towarzystwo Dietetyczne nie zaleca przekraczania przez kobiety w ciąży 300 mg kofeiny/dobę. Podobnie Health Canada dopuściło maksymalną dawkę 300 mg kofeiny/dobę dla kobiet planujących ciążę, spodziewających się potomka i karmiących. Nie został określony związek między kofeiną a wewnątrzmacicznym zahamowaniem wzrostu płodu, jak również wysokimi dawkami kofeiny a poronieniami.

Czy napoje energetyczne są bezpieczne dla dzieci? 

Napoje zawierające kofeinę cieszą się coraz większym zainteresowaniem wśród dzieci i młodzieży. Nadużywanie przez nich napojów energetycznych, w których zawartość kofeiny może się wahać od 50 do 500 mg, może prowadzić do toksyczności.

Czy kawa działa moczopędnie?

Spożycie kofeiny (250-300 mg czyli około 2-3 filiżanek kawy) wiąże się z krótkotrwałym zwiększeniem częstotliwości i objętości wydalania moczu.W przypadku zmniejszenia jej spożycia obserwuje się złagodzenie tego efektu. Chociaż u osób regularnie pijących kawę w wyniku rozwoju tolerancji, efekt ten będzie mniej nasilony. Nie stwierdzono wpływu kofeiny na ryzyko rozwoju przewlekłej choroby nerek.

Właściwości kawy

Nieprażone, zielone ziarno kawy czeka długa droga do uzyskania finalnej filiżanki czarnego napoju. Na właściwości i działanie kawy (a tak naprawdę zawartych w niej substancji bioaktywnych) wpływ ma nie tylko typ kawy (np. Arabica czy Robusta), ale także stopień prażenia ziaren, jak i wybrana metoda parzenia kawy.

Prażenie i dekofeinizacja nasion kawy to procesy związane ze zwiększeniem potencjału antyoksydacyjnego nasion. Potencjalnie prowadzą również do wzrostu stężenia toksyn i grzybów, choć nie odnotowano wzrostu powyżej rekomendowanych przepisami norm.   

Coraz częściej mówi się o zielonej kawie, ale dotychczas nie powstały badania sugerujące wyższość jej picia w porównaniu z klasyczną czarną kawą.

Kawa w ciąży

Nie wykazano, by picie kawy przez kobiety ciężarne miało wpływ na masę urodzeniową dziecka i poród przedwczesny. Na chwile obecną, nie został określony związek między kofeiną a wewnątrzmacicznym zahamowaniem wzrostu płodu a także wysokimi dawkami kofeiny a poronieniami. Chociaż zaobserwowano wyższe ryzyko białaczki u dzieci kobiet, które piły większe ilości kawy w trakcie ciąży. U kobiet w ciąży spożycie kofeiny na poziomie 300 mg dziennie uznano za wartość bezpieczną.

Jeśli kobieta karmi piersią, odmawianie sobie kawy wydaje się bezzasadne. Świeżo upieczona mama spokojnie może wypić 1-2 filiżanki kawy (lub innego napoju zawierającego kofeinę). Istotne jest jednak, by obserwować reakcje swojego dziecka. Jeżeli będzie ono pobudzone, nerwowe, bądź będzie miało problemy z zasypianiem po spożyciu przez mamę filiżanki kawy, jest to wskazanie, by odstawić kawę albo zamienić ją na opcję bezkofeinową.

Czy kawa uzależnia

Kawa jest uznawana za używkę, ale zaburzenie związane ze spożywaniem kawy nie spełnia kryteriów uzależnienia czy nałogu i nie zostało tak zdefiniowane.

Rezygnacja z regularnego picia kawy:

• wiąże się z dość charakterystycznymi objawami – tj. ból głowy, zmęczenie, obniżony poziom energii, obniżona czujność, senność, obniżony nastrój, problemy z koncentracją, irytacja, brak poczucia czystego umysłu (uczucie zamglenia) i spadek dobrego samopoczucia;
• objawy mogą pojawić się w ciągu 12-24 godzin i utrzymywać nawet do 9 dni;
• im wyższe było dotychczasowe dzienne spożycie kofeiny, tym objawy mogą być bardziej nasilone;
• ponowne spożycie kawy może szybko zniwelować te objawy – już w ciągu 30-60 minut.

Czy kawa wypłukuje magnez?

Kawa jest od lat uznawana jako jedna z możliwych przyczyn niedoboru magnezu. Co ciekawe, kawa jest źródłem magnezu. – Filiżanka kawy zawiera około 7 mg magnezu. Niemniej kofeina nasila wydalanie magnezu i wapnia przez nerki, dlatego może zwiększać zapotrzebowanie na te pierwiastki. Aktualnie brakuje badań analizujących wpływ spożycia kawy (i/lub kofeiny) na rozwój niedoboru magnezu. W przypadka wapnia, badania skupiły się na związku regularnego picia kawy z osteoporozą.

Kawa a geny  

Jak się okazuje, efekt działania kawy zależy również od nas samych, a dokładniej naszych genów. Kluczowe znaczenie wydaje się mieć gen kodujący CYP1A2 – enzym ogrywający główną rolę w metabolizmie kofeiny, który może odpowiadać za szybkość „przetwarzania” kofeiny w organizmie. Kofeina jest metabolizowana głównie w wątrobie (przy udziale cytochromu P450). Okazało się, że u osób z polimorfizmami pojedynczych nukleotydów w obrębie genu ADORA2A spożycie kofeiny może odpowiadać za uczucie niepokoju, ale regularne spożycie  wydaje się niwelować ten niekorzystny efekt jej działania, tworząc swoistą tolerancję.

Ile kalorii ma kawa z mlekiem?

Kawa sama w sobie nie jest źródłem energii, ale wszelkie dodatki sprawiają, że jej wartość odżywcza ulega zmianie. Dzięki popularnym dodatkom kawa zyskuje wartość smakową, ale również kaloryczną i odżywczą.

• Wartość kaloryczna kawy z mlekiem i innymi dodatkami może wynieść nawet 365 kcal (500 ml).
• Najbardziej trzeba uważać na zawartość cukru, która niestety w dostępnych w kawach z różnymi dodatkami może być znacząca.

Przykładowe kawy z dodatkami z ich wartością energetyczną i wybranymi składnikami odżywczymi (na podstawie informacji podanej przez producenta): 

Kofeina

Źródłem kofeiny jest nie tylko kawa. Należy zwrócić uwagę, dla jakiego źródła kofeiny wykazano efekt prozdrowotny, oraz by nie przekroczyć bezpiecznej dawki kofeiny.  Pamiętajmy o wszystkich jej źródłach. Kofeina jest zawarta w herbacie, napojach energetycznych i produktach przeznaczonych dla sportowców, ale też w niektórych słodkich napojach gazowanych i czekoladzie. 

Zawartość kofeiny w wybranych produktach (na podstawie tabeli umieszczonej w bazie UpToDate):

Czy kawa pobudza?

• Kofeina wpływa na funkcje poznawcze: u osób wypoczętych kofeina w dawce 30-300 mg sprzyjała poprawie czujności i skróceniu czasu reakcji. Zz kolei u osób niewyspanych, kofeina wpływa korzystnie na procesy uczenia się, podejmowania decyzji i czynności w życiu rzeczywistym (np. prowadzenie samochodu). Co ciekawe osoby regularnie pijące kawę, wypadają lepiej w testach sprawdzających funkcje poznawcze.
• Kofeina zwiększa czujność: jest pomocą dla osób zmęczonych i pracujących w nocy. Ponieważ pomaga im zachować czujność, zdolność koncentracji i dodaje energii umysłowej. Łagodzi objawy związane z niewystarczającą ilością snu. Jest także wsparciem dla osób mających prace zmianową i cierpiących na tzw. „jet lag” (zmęczenie związane ze zmianą strefy czasowej), u których kofeina sprzyjała poprawie pamięci, orientacji, czujności i rozumowania. Kofeina zmniejszała też ryzyko popełniania błędów. 

Kofeina a ból głowy 

Kombinacje leków przeciwbólowych z kofeiną są skuteczniejsze w łagodzeniu bólu niż stosowanie tych samych leków bez dodatku kofeiny. Należy pamiętać, ze regularne spożywanie kofeiny zwiększa szansę na migrenowy ból głowy. 

Suplementy kofeiny przyjmowane przez osoby aktywne fizycznie

Kofeina znalazła zastosowanie u sportowców, u których zmniejsza uczucie zmęczenia i umożliwia dłuższe wykonywanie ćwiczeń z optymalną intensywnością. Jeśli jest spożywana w wysokich dawkach może powodować niepokój i przyśpieszenie bicia serca. Sportowcy nie mogą spożywać kofeiny w ilości, która spowodowałaby przekroczenie jej stężenia na poziomie 12 µg/ml w moczu (zgodnie z restrykcjami Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego).

Centralny Ośrodek Medycyny Sportowej i Komisja Medyczna Polskiego Komitetu Olimpijskiego włączyli kofeinę do grupy A, czyli substancji i produktów rekomendowanych.  Potwierdzonych korzystnym wpływem na zdolność do wysiłku fizycznego (w rzetelnych badaniach naukowych opublikowanych w recenzowanych czasopismach).

Kofeina może być przydatna w sportach wytrzymałościowych, zespołowych lub interwałowych. Jak również dyscyplinach o wysokiej intensywności i krótkim czasie trwania. Natomiast, zasadność jej suplementacji przy konkretnym wysiłku fizycznym lub dyscyplinie sportowej to oddzielny temat.  Wymaga sprawdzenia, czy zbadano skuteczność suplementacji kofeiny w konkretnej grupie sportowców, w określonym przedziale wiekowym i jakie wyniki otrzymano.

Maksymalne korzyści z używania kofeiny uzyskiwano podczas wysiłku fizycznego, kiedy przyjmowano ją w dawce 2-3 mg/kg masy ciała. Suplementacja powinna być prowadzona pod okiem doświadczonego dietetyka sportowego. 

Zalecenia dotyczące kawy

Niestety, obiecujące przesłanki dotyczące prozdrowotnego działania kawy (i kofeiny) opierają się głównie na badaniach obserwacyjnych. (W uproszczeniu: obserwowanie określonej populacji w konkretnych ramach czasowych i szukanie zależności pomiędzy czynnikiem ryzyka a chorobą). Współwystępowanie dwóch czynników to za mało, aby powiedzieć, że jedno powoduje lub zapobiega drugiemu. Stąd ciężko mówić o  działaniu przyczynowo - skutkowym w odniesieniu do picia kawy lub spożywaniu kofeiny w określonej ilości a wystąpieniu konkretnych, korzystnych efektów.

Problemem badań obserwacyjnych jest również trudność pominięcia innych czynników mogących mieć wpływ na wynik (tzw. czynników zakłócających) – np. innych elementów diety czy stylu życia, które mogą współdziałać w zwiększaniu / zmniejszaniu ryzyka, lub odpowiadać za domniemany prozdrowotny efekt kawy. Aktualnie jest brak wystarczających dowodów by zalecać kawę w określonym wskazaniu, ani by przestrzegać przed jej spożyciem. Mamy nadzieję, że w niedługim czasie działanie kawy zostanie potwierdzone w badaniach, które pozostawią n mniej wątpliwości.

Kawa w leczeniu i zapobieganiu chorób

Refluks żołądkowo-przełykowy

• Nie potwierdzono wzrostu ryzyka wystąpienia refluksu żołądkowo-przełykowego wśród osób zdrowych spożywających duże ilości kawy.
• U starszych dzieci i nastolatków z refluksem, lub zgagą zaleca się unikania spożywania napojów zawierających kofeinę. Może być to  czynnik zaostrzający  objawy (zwłaszcza przy odczuwaniu zgagi).
• U dorosłych kofeina jest wymieniana wśród produktów, które należałoby wyeliminować. Eliminacja powinna być selektywna – tzn. usunięcie czynnika zaostrzającego objawy u osób z refluksem żołądkowo-przełykowym ,tylko w przypadku zaobserwowania jednocześnie poprawy w zakresie odczuwanych objawów. Podobnie, zalecenia brytyjskie wymieniają kawę jako czynnik zaostrzający, ale poleca się eliminację tylko tych czynników, które faktycznie nasilają odczuwanie zgagi.

Brak silnych dowodów, które wskazywałyby na zwiększenie ryzyka refluksu u osób pijących kawę, czy innych napojów zawierających kofeinę. Nie istnieją też wystarczające wskazania do bezkrytycznej eliminacji w przypadku refluksu i zgagi. 

Profilaktyka i leczenie cukrzycy

Pojawiły się wyniki badań, które wskazują, że długotrwałe picie 4-6, a nawet powyżej 6 filiżanek kawy zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2. W badaniu wśród 88 tysięcy kobiet uzyskano taki efekt już przy spożywaniu zaledwie 1 filiżanki kawy dziennie. Z uwagi na obserwacyjny charakter badań i brak danych o możliwej przyczynowo-skutkowości picia kawy i rozwoju cukrzycy typu 2 nie zaleca się zwiększania spożycia kawy jako metody profilaktycznej tej choroby.

U pacjentów z cukrzycą spożycie kawy w wielu badaniach było związane ze wzrostem insulinowrażliwości i lepszą kontrolą stężenia glukozy we krwi.  Również nie powstały rekomendacje zalecające spożywani kawy jako elementu wspomagającego leczenie cukrzycy.

Profilaktyka i leczenie chorób sercowo-naczyniowych 

Do niedawna kofeina była uznawana za czynnik zwiększający ciśnienie tętnicze. Dlatego unikano jej spożycia u pacjentów z nadciśnieniem. Okazuje się, że jest to efekt tylko krótkotrwały a spożycie kofeiny może być korzystne. Wypijanie do 3 filiżanek kawy dziennie może chronić przed zawałem mięśnia sercowego. Wykazano, że mimo przesłanek płynących z teorii opartych na fizjologii, kofeina w dawce do 400 mg dziennie (czyli do 5 filiżanek kawy na dobę) nie powoduje arytmii. Z wyjątkiem pacjentów wrażliwych, u których wysokie spożycie kawy może nasilać incydenty wieńcowe i arytmii. W tej grupie spożycie jej w mniejszej ilości wydaje się bezpieczne. Rozsądne wydaje się unikanie spożywania napojów energetycznych, albo innych napojów o wysokiej zawartości kofeiny u osób z chorobami o podłożu sercowo-naczyniowym.

Co prawda kofeina powoduje wzrost o ok. 10 mmHg ciśnienia tętniczego, ale tylko u „kawowych amatorów”, w przypadku osób regularnie pijących kawę takiego efektu nie odnotowano, bądź jest on minimalny. Osoby zdrowe pijące kawę regularnie nie muszą obawiać się zwiększonego ryzyka nadciśnienia. Z kolei wszyscy, którzy mają nadciśnienie tętnicze, jeśli nie piją kawy regularnie, mogą spodziewać się efektu nagłego podwyższenia ciśnienia. Niestety, w grupie osób szybko metabolizujących kofeinę, mimo mechanizmu adaptacji, są one bardziej podatne na ryzyko wzrostu ciśnienia.

Europejskie Towarzystwo Kardiologii i Nadciśnienia nie znalazło wystarczających wskazań do eliminacji, lub zalecania spożycia kofeiny u osób z nadciśnieniem tętniczym. Kofeina może zwiększać sztywność naczyń (która utrudnia pracę układu sercowo-naczyniowego), a u osób jednocześnie palących papierosy, efekt ten jest jeszcze bardziej nasilony. Nie zaobserwowano większego znaczenia picia kawy filtrowanej na zmiany profilu lipidowego (np. stężenia cholesterolu). Choć efekt niekorzystny - czyli wzrost stężenia cholesterolu całkowitego i tzw. „niedobrego” cholesterolu ( LDL), może towarzyszyć spożywaniu kawy niefiltrowanej. Na chwilę obecną, u osób z ryzykiem sercowo-naczyniowym nie zaleca się rezygnacji ze spożywania kawy (z wyj. osób z palpitacjami). Ponieważ nie wykazano u nich wzrostu ryzyka. Ponadto kawa może obniżać ryzyko udaru.

Choroba Parkinsona

Osoby pijące kawę cechowały się o 31 proc. niższym ryzykiem rozwoju choroby Parkinsona w porównaniu z osobami nie pijącymi kawy Badania epidemiologiczne mówią, , że osoby pijące kawę cechują się niższym ryzykiem choroby Parkinsona. Jednak dokładny sposób w jaki kofeina działa protekcyjnie nie został jeszcze odkryty. Wyjątkiem są kobiety przyjmujące terapię hormonozastępczą pomenopauzalną, u których odnotowano 4-krotny wzrost ryzyka choroby przy wysokim spożyciu kawy czyli przynajmniej 6 filiżankach dziennie.

Ostra niewydolność nerek

Najnowsze badania przeprowadzone w Johns Hopkins University School of Medicine (USA) sugerują, że regularne picie kawy przyczynia się do zmniejszenia ryzyka ostrej niewydolności nerek. Osoby spożywające 2–3 filiżanki kawy w ciągu dnia mają o około 22 proc. mniejsze szanse na wystąpienie tej choroby w porównaniu z osobami, które kawy w ogóle nie piją. Przypuszcza się, że kofeina zawarta w kawie korzystnie wpływa na przepływ krwi w nerkach.

Profilaktyka nowotworów 

Sąd kalifornijski uznał kawę za jeden z czynników przyczyniających się do rozwoju nowotworów. Kawa zawiera akryloamid – substancję, która miała działanie rakotwórcze na modelu zwierzęcym, ale większość danych z badań u ludzi nie potwierdziła tego związku (ani w przypadku kawy, ani napojów zawierających kofeinę).  Na ten moment, zależność między kofeiną a nowotworami jest niejednoznaczna. Dla ryzyka raka piersi dane są niejednoznaczne (odnotowano niższe ryzyko i brak wpływu).

Przy raku płuc nie można było jednoznacznie ocenić wyników, ponieważ czynnik jakim jest palenie papierosów zakłócało i zmniejszało wiarygodność wyników. Podobnie w przypadku raka żołądka, jelit, endometrium i pęcherza z uwagi na obserwacyjny charakter badań, nie można wykluczyć działania innych czynników (tzw. zakłócających). Nie potwierdzono związku pomiędzy piciem kawy a ryzykiem raka jajnika, okrężnicy, nerek, tarczycy, trzustki, przełyku, białaczki i glejaków. Natomiast zaobserwowano niższe ryzyko wystąpienia raka prostaty u osób  pijących kawę lub zieloną herbatę.

Kawa w profilaktyce i leczeniu chorób wątroby

Marskość wątroby jest stanem poważnego uszkodzenia miąższu wątroby i zaburzenia jej funkcji. Kofeina jest metabolizowana w wątrobie, stąd często zalecenia w chorobach wątroby ograniczają jej spożycie lub nawet eliminują.  Zaobserwowano niższe ryzyko rozwoju marskości wątroby, u osób pijących kawę. Podobny efekt występuje u osób z zaawansowaną infekcją wirusem wątroby typu C -  wolniejszą progresję choroby i zahamowanie włóknienia narządu oraz niższe ryzyko rozwoju raka wątrobowo-komórkowego (którego ryzyko w tej grupie pacjentów jest szczególnie nasilone). Zauważono również, że spożycie kawy może wiązać się z niższym ryzykiem niealkoholowego stłuszczenia wątroby, włóknienia wątroby i marskości wątroby, a co za tym idzie zgonu związanego z marskością. Jednak brak silnych dowodów potwierdzających tę zależność.

Kamica pęcherzyka żółciowego

Spożycie kawy wiązało się z niższym ryzykiem kamicy pęcherzyka żółciowego.

Choroba Alzheimera

Wykazano tylko słaby, protekcyjny efekt picia kawy w zapobieganiu chorobie Alzheimera (na podstawie badań obserwacyjnych).

Choroby psychicznne

Wysokie spożycie kofeiny może prowadzić do uczucia niepokoju, nerwowości, bezsenności i uczucia irytacji. Szczególnie wrażliwą grupą są osoby z zaburzeniami lękowymi, u których kofeina może potęgować uczucie niepokoju. Pojawiły się doniesienia sugerujące niższe ryzyko depresji, u osób pijących przynajmniej 4 filiżanki dziennie w porównaniu z tylko 1 filiżanką kawy.

Zaparcia

Spożywanie kawy może łagodzić zaparcia, ale jak dotąd nie została potwierdzona skuteczność picia kawy w leczeniu zaparć. 

Osteoporoza

wysokie spożycie kofeiny jest przypuszczalnym czynnikiem ryzyka osteoporozy u kobiet (zwłaszcza przy niskim spożyciu wapnia). – Wiąże się z ryzykiem niższej gęstości kostnej i zwiększonym prawdopodobieństwem złamania. Przy czym ta zależność nie jest jednoznaczna – wykazano związek, brak związku i związek tylko przy niedostatecznym spożyciu mleka. Nie stwierdzono wzrostu ryzyka u mężczyzn. 

Kawa – niebezpieczna słabość czy prozdrowotna używka

• W 2016 roku kawa została umieszczona na aktualnej Piramidzie Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej jako jedno z zaleceń dla populacji polskiej.
• Aktualnie u osób zdrowych brak przeciwwskazań do picia kawy (przy nieprzekraczaniu dobowej dawki kofeiny uznanej za wartość bezpieczną).
• Na ten moment nie ma wystarczających dowodów, by zalecać regularne picie kawy (czy spożycie kofeiny) w profilaktyce lub leczeniu chorób.
• Aktualnie brak przeciwwskazań do spożywania kawy w większości opisanych przypadków chorób. Ostrożność należy zachować w przypadku zgagi i refluksu oraz kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Piśmiennictwo:

1. Poole R i wsp. Coffee consumption and health: umbrella review of meta-analyses of multiple health outcomes. BMJ 2018: 10 (10): pii: E1373. doi: 10.3390/nu10101373.
2. Fulton JL i wsp. Impact of genetic variability on physiological responses to caffeine in humans: a systematic review. Nutrients 2018; 10: 1372.
3. Wikoff D i wsp. Systematic review of the potential adverse effects of caffeine consumption in healthy adults, pregnant women, adolescents, and children. Food and Chemical Toxicology 2017; 109: 585-648.
4. American College of Obstetitricians and Gynecologists. ACOG Committee Opinion No. 462: Moderate caffeine consumption during pregnancy. Obstet Gynceol 2010; 116(2 Pt 1): 467-8.
5. Nisenblat V, Norman RJ. The effects of caffeine on reproductive outcomes in women. UpToDate, Topic 406 Version 23.0.
6. Garner CD. Nutrition in pregnancy. UpToDate, Topic 453 Version 102.0.
7. Position of the Academy of Nutrition and Dietetics, Dietitians of Canada, and the American College of Sports Medicine: Nutrition and Athletic Performance. Journal of Nutrition and Dietetics 2016; 116 (3): 501-528.
8. Wspólne Stanowisko Centralnego Ośrodka Medycyny Sportowej I Komisji Medycznej Polskiego Komitetu Olimpijskiego: Stosowanie suplementów diety I żywności funkcjonalnej w sporcie. Rekomendacje dla polskich związków sportowych. Warszawa 27 grudnia 2012 roku.
9. Sports Dietitian Australia. Factsheets: Caffeine, https://www.sportsdietitians.com.au/factsheets/supplements/caffeine/ (dostęp: 2018.11.21).
10. Hernán MA i wsp. A meta-analysis of coffee drinking, cigarette smoking, and the risk of Parkinson’s disease. Ann Neurol 2002; 52 (3): 276-84.
11. McCulloch DK, Robertson P. Risk factors for type 2 diabetes mellitus. UpToDate, Topic 1771 Version 43.0.
12. Wawrzynowicz-Syczewska M. Marskość wątroby. Medycyna Praktyczna Interna, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.7.12. (dostęp: 2018.11.21).
13. Chopra S. Clinical manifestations and natural history of chronic hepatitis C virus infection. UpToDate, Topic 3672 Version 46.0.
14. Lewiecki EM. Osteoporotic fracture risk assessment. UpToDate, Topic 2061 Version 32.0.
15. Giardina EG. Cardiovascular effects of caffeine and caffeinated beverages. UpToDate, Topic 1553 Version 19.0.
16. Poradnik karmienia piersią według zaleceń Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHiŻD), 2016.
17. Kahrilas PJ. Medical management of gastroesophageal reflux disease in adults. UpToDate, Topic 2258 Version 43.0.
18. Winter HS. Management of gastroesophageal reflux disease in children and adolescents. UpToDate, Topic 5900 Version 45.0.
19. Rybak A i wsp. Gastro-Esophageal Reflux in Children. Int J Mol Sci 2017; 18(8): 1671.
20. Heartburn and acid reflux, https://www.nhs.uk/conditions/heartburn-and-acid-reflux/ (dostęp: 2018.11.22).
21. Kang JHE, Kang JY. Lifestyle measures in the management of gastro-oesophagaeal reflux disease: clinical and pathophysiological considerations. The Adv Chronic Dis 2015; 6(2): 51-64.
22. Nardowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej dla osób dorosłych, https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/piramida-zdrowego-zywienia-i-aktywnosci-fizycznej-dla-osob-doroslych (dostęp: 2018.11.22).
23. Johnson S. The multifaceted and widespread pathology of magnesium deficiency. Medical Hypotheses 2001; 56(2): 163-170.
24. USDA Nutrient Database for Standard Reference Legacy Release. Coffee, brewed, prepared with tap water, (dostęp: 2018.11.22).
25. Kynast-Gales SA, Massey LK. Effect of caffeine on circadian excretion of urinary calcium and magnesium. J Am Coll Nutr 1994; 13(5): 467-72.
26. Workinger JL, Doyle RP, Bortz J. Challenges in the diagnosis of magnesium status. Nutrients 2018; 10(9): 1202.
27. Jeszka-Skowron M i wsp. Positive and negative aspects of green coffee consumption – antioxidant activity versus mycotoxins. J Sci Food Agric 2017; 97(12): 4022-4028 [abstract].
28. Viegas C i wsp. Fungal contamination in green coffee beans samples: a public health concern. J Toxicol Environ Health A 2017; 80(13-15): 719-728.