Dieta wątrobowa - przy jakich schorzeniach? Co jeść, czego unikać, przykładowy jadłospis

Spis treści:

• Co to jest?
• Zasady diety
• Jakich produktów unikać?
• Przykładowy jadłospis

Co to jest dieta wątrobowa?

Dieta wątrobowa to potoczna nazwa diety stosowanej w schorzeniach wątroby. Nie jest to jednak poprawne określenie. W nomenklaturze diet sposobem żywienia zalecanym w chorobach wątroby jest stosowanie diety łatwostrawnej z ograniczeniem tłuszczu. Jest to zmodyfikowana forma żywienia podstawowego, uwarunkowana stanem zdrowia i odżywienia chorego, wydolnością wątroby, współwystępującymi chorobami, zaburzeniami metabolicznymi, a także indywidualną tolerancją poszczególnych produktów spożywczych.

Z uwagi na różne schorzenia wątroby, zalecenia żywieniowe są odmienne w poszczególnych jednostkach chorobowych. Niekiedy wystarczające będzie wprowadzenie tylko niewielkich modyfikacji w sposobie żywienia, natomiast w cięższych przypadkach, restrykcje dietetyczne będą bardziej nasilone. Zawsze jednak dieta przy zaburzonej pracy wątroby powinna być zbilansowana tak, aby realizować zapotrzebowanie energetyczne i odżywcze danej osoby, a produkty włączone do jadłospisu nie mogą nasilać dolegliwości chorobowych.

Przeczytaj także: Dieta lekkostrawna – zasady, produkty zalecane, czego unikać, przykładowy jadłospis

Zasady diety wątrobowej

Wskazania do stosowania diety wątrobowej: ostre i przewlekłe zapalenie wątroby, alkoholowa choroba wątroby, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby, marskość wątroby. Dowiedz się, co należy jeść przy konkretnych schorzeniach.

Ostre i przewlekle zapalenie wątroby

Ostre zapalenie wątroby wywołują wirusy hepatotropowe (A, B, C, D i E). Schorzenie postępuje bardzo szybko. Przewlekłe zapalenie wątroby to choroba, która trwa pond pół roku, może być również spowodowana wirusami, ale także czynnikami metabolicznymi, toksycznymi oraz immunologicznymi. W obu przypadkach w wątrobie rozwijają się zmiany zapalno-martwicze. Aby nie obciążać dodatkowo chorego narządu, w chorobach zapalnych wątroby zalecana jest dieta łatwostrawna z ograniczeniem tłuszczu.

Posiłki powinny być spożywane częściej (5–6 razy w ciągu dnia), ale w mniejszych porcjach. Z diety zaleca się wyeliminowanie produktów ciężkostrawnych, smażonych, zawierających duże ilości nasyconych kwasów tłuszczowych oraz błonnika pokarmowego. Niewskazane są też ostre przyprawy. Tłuszcz powinien pochodzić ze źródeł łatwostrawnych (np. oliwa z oliwek, oleje roślinne, masło, chudy nabiał). Preferowane techniki kulinarne to: gotowanie w wodzie lub na parze, pieczenie w folii, duszenie bez obsmażania. Ze względu na działanie hepatotoksyczne, wskazane jest zaprzestanie konsumpcji alkoholu w trakcie trwania choroby, jak również przez kolejnych 6 miesięcy od ustąpienia objawów.

Alkoholowa choroba wątroby

Wątroba jest narządem, w którym metabolizowany jest alkohol etylowy. Jest to główny czynnik powodujący choroby wątroby w krajach rozwiniętych. Uszkodzenie tego organu spowodowane nadmierną konsumpcją napojów alkoholowych może przebiegać w kilku etapach, które często nie są od siebie odgraniczone. Należą do nich: alkoholowe stłuszczenie wątroby, alkoholowe zapalenie wątroby i alkoholowa marskość wątroby.

Zaobserwowano, że choroba ta coraz częściej występuje u młodych kobiet, u których ma również bardziej dynamiczny przebieg. Ponadto ryzyko zachorowania zwiększa się również w wyniku spożywania alkoholu na czczo, „upijania się”, palenia tytuniu, otyłości oraz współistniejących innych schorzeń wątroby. Wszystkim osobom z tymi chorobami zalecana jest całkowita abstynencja alkoholowa. Leczenie żywieniowe alkoholowej choroby wątroby ma na celu zapobieganie niedożywieniu białkowo-energetycznemu, a także wspomaganie pracy tego narządu. Wskazane jest stosowanie diety łatwostrawnej z ograniczeniem tłuszczu. Zalecana jest również suplementacja witaminowo-mineralna składnikami, których niedobory mogą występować. Należą do nich przede wszystkim: witamina A, witaminy z grupy B oraz cynk i magnez.

Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (ang. nonalcoholic fatty liver disease, NAFLD)

Charakteryzuje się zmianami w obrębie wątroby podobnymi do zmian zachodzących w alkoholowej chorobie wątroby. Diagnozowana jest jednak u osób nienadużywających alkoholu. Jest to najczęściej występujące przewlekłe schorzenie tego narządu. Zwykle rozwija się ona u osób stosujących dietę wysokoenergetyczną, obfitującą w produkty będące źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych i cukrów prostych oraz prowadzących mało aktywny tryb życia. Do jej czynników ryzyka zalicza się otyłość, cukrzycę typu II, a także zaburzenia lipidowe. Częściej diagnozuje się ją u mężczyzn.

Leczenie niefarmakologiczne polega przede wszystkim na zmianie nawyków żywieniowych oraz zwiększeniu aktywności fizycznej. Niezwykle istotna jest redukcja masy ciała, która jednak powinna być osiągnięta stopniowo (ubytek około 0,5 kg/ tydzień). W żywieniu osób z tą chorobą zalecana jest dieta o zmniejszonej zawartości tłuszczu. Jego źródłem powinny być zwłaszcza produkty obfitujące w nienasycone kwasy tłuszczowe, takie jak: oliwa z oliwek, oleje roślinne, nasiona i orzechy. Unikać natomiast należy potraw i produktów tłustych i smażonych, produktów typu fast food oraz wysokoprzetworzonych. Jeżeli nie ma przeciwwskazań, nie trzeba eliminować z diety błonnika pokarmowego. Jego spożywanie przyczyni się do szybszego osiągnięcia należnej masy ciała oraz korzystnie wpłynie na wyrównanie stężenia glukozy we krwi.

W diecie powinny znaleźć się warzywa i owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe i nasiona roślin strączkowych oraz nabiał o obniżonej zawartości tłuszczu. Niekorzystnie będą wpływały natomiast produkty o wysokim indeksie glikemicznym oraz te stanowiące źródło fruktozy (zwłaszcza słodkie napoje gazowane, produkty wysokoprzetworzone, słodycze, miód, dżemy, jogurty owocowe, płatki śniadaniowe). Fruktoza jest również zawarta w owocach, jednak z uwagi na ich korzystne właściwości, nie należy ograniczać tej grupy produktów. Zaleca się także zaprzestanie spożywania alkoholu.

Marskość wątroby

Choroba charakteryzuje się uszkodzeniem miąższu wątroby, co prowadzi do zwyrodnienia komórek wątrobowych, a w efekcie do ich martwicy oraz rozrostu tkanki łącznej. Zmiany te są nieodwracalne i zaburzają funkcjonowanie organu. Najczęściej do marskości wątroby prowadzi nadużywanie alkoholu lub inne toksyny (np. leki, trujące grzyby), a także wirusowe zapalenie wątroby.

W schorzeniu problemem jest występujące u nawet połowy chorych rozwijające się niedożywienie. Przyczyn takiego stanu jest wiele. Jedną z nich jest utrata apetytu, spowodowana m.in dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego (wzdęcia, mdłości, zaparcia, szybkie uczucie sytości), a także ubocznym działaniem leków. Ponadto niedożywienie może być wynikiem przyspieszonego metabolizmu, zaburzeń trawienia i wchłaniania, upośledzeniem funkcjonowania wątroby czy wodobrzuszem. Dobór odpowiedniego sposobu odżywiania zależy przede wszystkim od stopnia zaawansowania choroby.

Dieta osób w wyrównanej fazie choroby zwykle nie powinna się znacząco różnić od żywienia osób zdrowych. Stale powinien być monitorowany stan odżywienia chorego, ze względu na duże ryzyko wystąpienia niedożywienia białkowo-energetycznego. Niezwykle istotne jest dostarczenie odpowiedniej ilości kilokalorii oraz białka. Ponadto z uwagi na zmniejszony apetyt, przy układaniu planu jedzenia należy uwzględnić preferencje żywieniowe chorego, zwróć uwagę na estetykę przygotowanych potraw, a także zadbać o ich właściwości sensoryczne.

Pacjent powinien spożywać 5–6 małych objętościowo posiłków dziennie. Szczególne znaczenie ma posiłek konsumowany przed snem, którego celem jest ochrona mięśni przed rozpadem. Podstawę diety powinny stanowić produkty będące źródłem węglowodanów złożonych (o ile nie występują przeciwwskazania), należą do nich m.in.: pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa, owoce nasiona roślin strączkowych. Należy kontrolować spożycie cukrów prostych. Zaleca się, aby białko było dostarczone głównie z pełnowartościowych produktów zwierzęcych o wysokiej jakości (mięso i wędliny, chudy nabiał, jaja). Spośród tłuszczów preferowane są łatwostrawne: oliwa, masło, oleje roślinne.

U chorych zaobserwowano zwiększone ryzyko niedoborów witamin z grypy B oraz witaminy C, selenu i cynku, dlatego też po konsultacji z lekarzem, można rozważyć wprowadzenie suplementacji. Z diety należy wyeliminować alkohol, mocną kawę i herbatę, ciężkostrawne produkty wzdymające, żywność o wysokiej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych (boczek, smalec, słonina, fast foody), ostre przyprawy, potrawy smażone. Jeżeli nie występują powikłania, wskazane jest picie około 2 l płynów w ciągu dnia, których źródłem powinna być przede wszystkim woda mineralna niegazowana oraz słaba herbata.

W przypadku osób z niewyrównaną marskością wątroby zaleca się spożywanie 5–6 małych objętościowo posiłków. Z uwagi na często występujące poważne powikłania (np. wodobrzusze, zaburzenia glikemii, encefalopatia wątrobowa, żylaki przełyku) oraz problemy ze spożywaniem należnej ilości pokarmu, szczególne znaczenie ma zindywidualizowane poradnictwo żywieniowe. W diecie nie mogą znaleźć się produkty, które będą pogarszały stan zdrowia pacjenta oraz nasilały dolegliwości bólowe. W niektórych przypadkach żywienie doustne jest bardzo trudne, a nawet niemożliwe. Należy wówczas po konsultacji z lekarzem i dietetykiem rozważyć wzbogacenie diety o doustne suplementy pokarmowe, które mogą być lepiej tolerowane przez chorego. Niekiedy jednak konieczne jest wprowadzenie żywienia do- lub pozajelitowego. 

Dieta wątrobowa - czego unikać?

Sposób żywienia osób ze schorzeniami tego organu powinien być dostosowany do każdego pacjenta indywidualnie. U chorych, u których nie ma cech niewydolności tego narządu, zalecenia dietetyczne są bardzo zbliżone do odżywiania osób zdrowych. Modyfikacja diety polega na wprowadzeniu produktów lekkostrawnych oraz ograniczeniu konsumpcji żywności bogatej w nasycone kwasy tłuszczowe. 

Ogólne zalecenia w diecie łatwostrawnej z ograniczeniem tłuszczu:

1. Chorym zaleca się spożywanie 5–6 małych objętościowo posiłków w ciągu dnia. 
2. Potrawy powinny być spożywane bez pośpiechu, w spokojnej atmosferze. 
3. Przygotowane dania powinny być atrakcyjne sensorycznie z uwagi na często współwystępującą utratę apetytu. Przy układaniu jadłospisu należy uwzględnić indywidualne preferencje osób stosujących dietę wątrobową.
4. Podstawę diety powinny stanowić dozwolone warzywa i owoce oraz produkty zbożowe. Błonnik pokarmowy należy ograniczać tylko u osób, u których jest on źle tolerowany. Jeżeli współwystępuje insulinooporność, konieczne jest wybieranie produktów o niskim indeksie glikemicznym. 
5. Ograniczenie spożycia produktów, które długo zalegają w żołądku i powodują zaparcia, wzdęcia, czy dolegliwości bólowe (np. żywność o wysokiej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych, fast foody, ostre przyprawy, warzywa kapustne). Jeżeli konsumpcja nasion roślin strączkowych nie nasila bólu, mogą one być włączone do planu jedzenia. 
6. Ilość tłuszczu w diecie powinna być ustalona indywidualnie dla każdego chorego. Jego źródłem powinny być przed wszystkim produkty łatwostrawne, z których jest on lepiej tolerowany. Należą do nich: oliwa z oliwek, oleje roślinne, masło, miękkie margaryny. Wyeliminować należy boczek, smalec, słoninę.
7. Z uwagi na duże ryzyko niedożywienia przy chorobach, należy zadbać o odpowiednią podaż pełnowartościowego białka. Powinno ono pochodzić z chudych gatunków mięs i ryb, jaj oraz chudego nabiału (mleko, sery twarogowe, jogurty, kefiry). 
8. Preferowane techniki kulinarne to: gotowanie w wodzie, na parze, pieczenie w folii, duszenie bez obsmażania. Ograniczyć należy smażenie, grillowanie, wędzenie oraz duszenie z obsmażaniem. 
9. Należy zapewnić odpowiednią podaż płynów. Ich źródłem powinna być przede wszystkim woda mineralna, słaba herbata, kawa zbożowa z mlekiem. 
10. Zalecane jest zrezygnowanie ze spożywania alkoholu, który wykazuje działanie uszkadzające wątrobę. 

Dieta przy chorej wątrobie– przykładowy jadłospis

Powiązane tematy: 

• Aktywność fizyczna a zdrowie człowieka
• Alkoholizm - leczenie i skutki uzależnienia

Źródło:

1. Dziewiatowska J., Guzek M., Adrych K., Malgorzewicz S. „Przyczyny niedożywienia, ocena stanu odżywienia i zalecenia żywieniowe w marskości wątroby.” Forum Zaburzeń Metabolicznych 2016, 7, 1, 16-23.
2. Hartleb M., Wunsch E., Milkiewicz P., Drzewoski J., Olszanecka-Glinianowicz M., Mach T., Gutkowski K., Raszeja- -Wyszomirska J., Jabłkowski M., Cichoż-Lach H., Stachowska E., Socha P., Okopień B., Krawczyk M., Kajor M., Drobnik J., Lewiński A., Wójcicki M., Januszewicz A., Strojek K.: Postępowanie z chorymi na niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby. Zalecenia Polskiej Grupy Ekspertów NAFLD 2019. Med. Prakt., 2019; 10: 47–74
3. Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D. „Dietoterapia” PZWL 2015 211-223
4. Bischoff S. C. , Bernal W., Dasarathy S., Merli M., Plank L. D. , Schütz T. , Plauth M.„ ESPEN practical guideline: Clinical nutrition in liver disease” Clinical Nutrition 39 (2020), 3533-3562
5. Jaczewska-Schuetz J. „Zalecenia żywieniowe dla pacjentów z wyrównaną marskością wątroby.” Medycyna praktyczna dla pacjentów. (Dostęp z dnia 26.05.2022)
6. Jaczewska-Schuetz J. „Zalecenia żywieniowe w ostrym i przewlekłym zapaleniu wątroby” Medycyna praktyczna dla pacjentów. (Dostęp z dnia 26.05.2022)
7. Wnęk D. „Dieta w niealkoholowej stłuszczeniowej chorobie wątroby.” Medycyna praktyczna dla pacjentów. (Dostęp z dnia 26.05.2022).