Odra - objawy, przyczyny i leczenie odry

Kto choruje na odrę?

Większość zachorowań na odrę dotyczy dzieci do 15. roku życia, ale na zachorowanie wrażliwy jest każdy człowiek, niezależnie od wieku – jeżeli wcześniej nie był chory lub nie był szczepiony.

Noworodki i niemowlęta mają przeciwciała matczyne, które zanikają po szóstym miesiącu życia.

W Polsce w 1974 r., czyli przed wprowadzeniem szczepień, na odrę chorowało od 120 do 200 tys. osób rocznie, z czego 100-300 osób umierało. Obecnie, dzięki masowym szczepieniom i wysokiemu odsetkowi zaszczepionych osób, Polska jest krajem o niskim współczynniku zachorowań.

Odra powinna jednak pozostawać pod kontrolą, dlatego każde zachorowanie musi być zgłoszone do Państwowej Inspekcji Sanitarnej, nazywanej potocznie sanepidem.

W 2014 roku w Polsce zgłoszono 110 zachorowań na odrę. W ostatnich latach liczba zachorowań na tę chorobę wzrasta, ponieważ coraz więcej rodziców rezygnuje ze szczepienia swoich dzieci.

Nie korzystają oni z bezpiecznej i skutecznej szczepionki na odrę, której niedobór w krajach rozwijających się powoduje to, iż odra nadal pozostaje jedną z głównych przyczyn zgonów dzieci do lat pięciu.

W 2013 roku z powodu odry zmarło na świecie 145 700 osób.

Przypadki zachorowań na odrę w Europie w okresie od lipca 2017 do czerwca 2018

Objawy odry

Odra przebiega z czterema, następującymi po sobie, okresami występowania objawów:

• Okres wylęgania odry trwa średnio 10 dni i najczęściej przebiega bezobjawowo.
• Okres zwiastunów odry trwa 3-4 dni i pojawiają się wtedy pierwsze objawy infekcji:
  • gorączka,
  • zapalenie spojówek,
  • światłowstręt,
  • katar,
  • suchy kaszel,
  • plamki Koplika (charakterystyczny objaw odry) – liczne szarobiałe grudki, które pojawiają się na błonie śluzowej policzków, w pobliżu zębów trzonowych i przedtrzonowych. Plamki pojawiają się na 1-2 dni przed pojawieniem się wysypki i znikają w ciągu 1-2 dni po jej wystąpieniu.
• Okres wysypkowy odry – wysypka występuje z reguły po 14 dniach od zakażenia. Na początku pojawia się za uszami i na twarzy, potem przechodzi na tułów i kończyny. Zmiany mają charakter grudkowo-plamisty i najpierw są ciemnoróżowe, a później ciemnieją, stają się ceglaste, zlewają się ze sobą i pokrywają całe ciało. Po 3-4 dniach wysypka ustępuje w tej samej kolejności, w jakiej się pojawiała, pozostawiając brunatne przebarwienia, które z czasem ulegają złuszczeniu.
• Okres zdrowienia po odrze – wraz z ustępowaniem wysypki, spada gorączka i stan chorego poprawia się. Na skórze twarzy i tułowia występuje drobne złuszczanie. Chory zakaża inne osoby jeszcze przed wystąpieniem wysypki – bo od początku wystąpienia objawów zwiastunowych – aż do 3-5 dni po jej wystąpieniu.

Wirus odry jest wrażliwy na promieniowanie UV i wysoką temperaturę, a w powietrzu oraz na przedmiotach pozostaje zakaźny do 2 godz.

Przyczyny odry

Odrę wywołuje wirus odry należący do rodzaju Morbillivirus z rodziny Paramyxoviridae.

Jedynym źródłem zakażenia jest nosiciel wirusa, czyli chora osoba.

Wirus szerzy się drogą kropelkową oraz przez bezpośredni kontakt z wydzieliną jamy nosowo-gardłowej – katarem i śliną. Wrotami zakażenia są błony śluzowe nosa i jamy ustnej oraz spojówki.

Rozpoznanie odry

Z racji tego, że obraz kliniczny odry może być podobny do innych chorób przebiegających z wysypką, w każdym przypadku podejrzenia odry lekarz powinien pobrać materiał do badań wirusologicznych.

Wykonanie tych badań jest ważne, ponieważ umożliwia prowadzenia nadzoru epidemiologicznego i realizację programu eliminacji odry.

Podstawowym badaniem laboratoryjnym w diagnostyce odry jest badanie serologiczne – wykrywanie przeciwciał¹ IgM we krwi metodą ELISA.

Swoiste przeciwciała IgM u osoby nieszczepionej pojawiają się w ciągu 2-3 dni po wystąpieniu wysypki, dlatego krew do badania najlepiej pobrać najwcześniej po 7 dniach od jej pojawienia się.

Izolacja i hodowla wirusa oraz określenie genotypu wirusa odry stanowi uzupełnienie badania serologicznego. Wymaz z gardła lub próbkę moczu najlepiej pobrać do 4 dni od wystąpienia wysypki, przechowywać w zamrażarce i wysłać do Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie.

Odra co ją przypomina

Choroby, które objawami mogą przypominać odrę to:

• różyczka,
• płonica, nazywana inaczej szkarlatyną
• gorączka trzydniowa, potocznie nazywana „trzydniówką”
• wysypkowe postacie zakażeń wirusami
• mononukleoza
• wysypki pokarmowe i polekowe

Leczenie odry

W odrze nie stosuje się leczenia przyczynowego. W przypadkach niepowikłanych wystarczające jest leczenie objawowe.

Chory powinien zostać w domu do 4 dni od wystąpienia wysypki.

Podczas leczenia odry zalecany jest:

• odpoczynek, 
• uzupełnianie płynów,
• przyjmowanie leków przeciwgorączkowych, np. paracetamol i ibuprofen,
• przyjmowanie leków przeciwkaszlowych.

Ze względu na światłowstręt, chory powinien przebywać w zaciemnionym pomieszczeniu.

W odrze powikłanej bakteryjnym zapaleniem ucha środkowego lub zapaleniem płuc do leczenia włącza się antybiotyki.

W łagodzeniu objawów odry, szczególnie u dzieci poniżej 12. roku życia, nie należy stosować aspiryny z powodu ryzyka wystąpienia poważnych powikłań, np. zespołu Rey’a¹.

Odra rokowania

Odra ma zwykle łagodny przebieg. Szczególnie zagrożone ciężkim przebiegiem choroby i dużym ryzykiem wystąpienia powikłań są małe, niedożywione dzieci oraz chorzy z niedoborami odporności. 

Do zgonu z powodu odry dochodzi głównie w wyniku powikłań. W grupie ludzi niedożywionych i z brakiem dostępu do odpowiedniej opieki medycznej śmiertelność sięga 10 proc.

Powikłania odry

Powikłania w przebiegu odry występują w 30 proc. przypadków.

Szczególnie często powikłania dotykają dzieci:

• niedożywionych,
• z krzywicą,
• z wadami serca,
• z innymi chorobami przewlekłymi,
• małe dzieci do 2 roku życia,
• dorosłych z niedoborami odporności.

Najczęstsze powikłania odry to:

• Zapalenie ucha środkowego, które występuje w 7-9 proc. przypadków odry.
• Zapalenie płuc, do którego dochodzi w 1-6 proc. przypadków. Zazwyczaj ma ono ciężki przebieg, często z objawami niewydolności oddechowo-krążeniowej, i obarczone jest wysoką śmiertelnością.
• Zapalenie krtani i tchawicy.
• Zapalenie oskrzeli i oskrzelików.
• Zapalenie mózgu występujące w 0,1 proc. przypadków. Przebiega ono ze śpiączką i drgawkami i obarczone jest 15 proc. śmiertelnością oraz 25 proc. ryzykiem wystąpienia trwałych powikłań neurologicznych, takich jak opóźnienie intelektualne, porażenie i niedowłady, padaczka czy głuchota.
• Zapalenie rogówki, które może przejść w owrzodzenie rogówki i ślepotę.
• Zgon, do którego dochodzi w 0,1-1 przypadkach na 1000 zachorowań (u niemowląt w krajach rozwijających się śmiertelność wynosi nawet 20-30 proc.).
• Podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE – subacute sclerosing panencephalitis) – występuje rzadko (1-4/100 000 zachorowań), ale u dzieci do drugiego roku życia wynosi nawet 1/8000. Jest to późne powikłanie, które występuje w skutek zakażenia latentnego², po kilku-kilkunastu latach od przechorowania odry (średnio po siedmiu latach). Choroba ma charakter postępujący – od upośledzenia zdolności psychicznych i ruchowych, zaburzeń mowy, zmian zachowania, aż do całkowitego otępienia, niedowładów oraz wyniszczenia mózgu, które nieuchronnie prowadzi do zgonu.
• Zapalenie mięśnia sercowego.
• Kłębuszkowe zapalenie nerek.
• Powikłania ze strony układu pokarmowego – zapalenie żołądkowo-jelitowe, zapalenie wątroby, zapalenie wyrostka robaczkowego.

U kobiet ciężarnych odra może wywołać poronienie lub poród przedwczesny, a ryzyko wystąpienia tych powikłań wynosi 20 proc. Podczas wieloletnich obserwacji nie zaobserwowano, aby wirus odry szkodził na płód.

Osoby mieszkające w Polsce i urodzone przed 1974 rokiem w zdecydowanej większości przechorowały odrę w dzieciństwie.

Szczepionka na odrę

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania odrze są szczepienia ochronne.

W Polsce obowiązkowe szczepienia przeciwko odrze prowadzone są od 1974 roku. Aktualny Program Szczepień Ochronnych na 2018 rok przewiduje podanie dwóch dawek szczepionki skojarzonej przeciwko odrze, śwince i różyczce: w 13.-14. miesiącu i w 10. roku życia dziecka.

Dostępne w Polsce preparaty szczepionkowe (szczepionka skojarzona MMR przeciwko odrze, śwince, różyczce) to:

• M-M-RvaxPro firmy Sanofi Pasteur.
• Priorix firmy GSK.

Szczepionka na odrę jest bezpieczna i skuteczna w zapobieganiu zachorowaniom na odrę – jej skuteczność sięga 95 proc. po podaniu jednej dawki u dziecka w wieku ≥12 miesięcy i 99 proc. po podaniu dwóch dawek. 

Podanie dwóch dawek szczepionki zapewnia długotrwałą ochronę.

Rzetelnie prowadzone badania naukowe i wieloletnie obserwacje osób zaszczepionych nie potwierdziły doniesień, że skojarzona szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzeń rozwoju, w tym autyzmu, nieswoistych zapaleń jelit i cukrzycy typu 1.

Co zrobić po spotkaniu z chorym na odrę?

Jeżeli chorowałeś na odrę lub otrzymałeś w przeszłości dwie dawki szczepionki, jesteś odporny i nie zachorujesz.

Osoby nieuodpornione powinny się zaszczepić szczepionką MMR, jeżeli nie istnieją przeciwwskazania do szczepienia.

Szczepionka MMR podana w ciągu 72 godzin po spotkaniu z chorym na odrę może zapobiec zachorowaniu lub złagodzić przebieg choroby.

U osób w wieku ≥12 miesięcy, u których nie stwierdzono przeciwwskazań do szczepienia, zaleca się podanie MMR zamiast immunoglobuliny. Jeżeli po kontakcie nie doszło do zakażenia, szczepienie zapewni ochronę w przypadku kolejnego narażenia.

Jeżeli po kontakcie dojdzie do zachorowania to szczepienie MMR nie zwiększa ryzyka wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych (w skrócie NOP) i nie zaostrza przebiegu choroby.

Osobom nieuodpornionym po spotkaniu z chorym na odrę, których z powodu przeciwwskazania lub braku zgody nie można zaszczepić szczepionką MMR, należy podać immunoglobulinę. Podanie immunoglobuliny w ciągu 6 dni po kontakcie z chorym na odrę może zapobiec zachorowaniu lub złagodzić przebieg choroby.

Odra zalecane postępowanie

• Jeżeli u siebie lub u osoby z twojego otoczenia podejrzewasz odrę to skontaktuj się telefonicznie z dyspozytorem Hot Line Medicover (tel. 500 900 999) – pomoże on ustalić dalsze postępowanie.
• W przypadku gdy jesteś chory na odrę to zostań w domu do czterech dni od wystąpienia wysypki. Odpoczywaj, uzupełniaj płyny i przyjmuj leki przeciwgorączkowe i przeciwkaszlowe.
• Jeżeli miałeś kontakt z osobą chorą na odrę, a nie chorowałeś na odrę w przeszłości, ani nie byłeś szczepiony, niezwłocznie umów wizytę lekarską w celu zakwalifikowania do szczepienia lub podania immunoglobuliny.

¹ Przeciwciała – są to białka produkowane przez limofycty B, czyli komórki układu odpornościowego, w odpowiedzi na zakażenie. Ich zadaniem jest wiązanie, czyli zakłócanie działania, antygenów. Antygeny to substancje, które „alarmują” system odpornościowy, mogą nimi być np. komórki bakterii lub komórki nowotoworowe.

² Zakażenie latentne – zakażenie, podczas którego wirus jest obecny w organizmie chorego, ale pozostaje „uśpiony” i nie daje objawów. Przykładem może być wirus ospy wietrznej i półpasiec.

Źródła: