Odra - przyczyny, objawy i leczenie

Odra to bardzo zaraźliwa, ciężka choroba wirusowa o ostrym przebiegu. Występuje najczęściej w wieku dziecięcym. Odra objawia się gorączką, wysypką i stanem zapalnym błon śluzowych. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) alarmuje, że na świecie w latach 2021-2022 odnotowano ponad 9 milionów przypadków odry.
Odra - objawy i leczenie.

Przyczyny odry

Odrę wywołuje wirus odry należący do rodzaju Morbillivirus z rodziny Paramyxoviridae.

Jedynym źródłem zakażenia jest nosiciel wirusa, czyli chora osoba.

Wirus przenosi się drogą kropelkową oraz przez bezpośredni kontakt z wydzieliną jamy nosowo-gardłowej – katarem i śliną. Wrotami zakażenia są błony śluzowe nosa i jamy ustnej oraz spojówki.

Objawy odry

Odra przebiega w czterech następujących po sobie etapach objawów:

  • Okres wylęgania odry trwa średnio 10 dni i najczęściej przebiega bezobjawowo.
  • Okres zwiastunów odry trwa 3-4 dni i pojawiają się wtedy pierwsze objawy infekcji:
    • wysoka gorączka,
    • zapalenie spojówek,
    • światłowstręt,
    • katar,
    • suchy kaszel,
    • plamki Koplika (charakterystyczny objaw odry) – liczne szarobiałe grudki, które pojawiają się na błonie śluzowej policzków, w pobliżu zębów trzonowych i przedtrzonowych. Plamki pojawiają się na 1-2 dni przed pojawieniem się wysypki i znikają w ciągu 1-2 dni po jej wystąpieniu.
  • Okres wysypkowy odry – wysypka występuje z reguły po 14 dniach od zakażenia. Na początku pojawia się za uszami i na twarzy, potem przechodzi na tułów i kończyny. Zmiany mają charakter grudkowo-plamisty i najpierw są ciemnoróżowe, a później ciemnieją, stają się ceglaste, zlewają się ze sobą i pokrywają całe ciało. Po 3-4 dniach wysypka ustępuje w tej samej kolejności, w jakiej się pojawiała, pozostawiając brunatne przebarwienia, które z czasem ulegają złuszczeniu.
  • Okres zdrowienia po odrze – wraz z ustępowaniem wysypki, spada gorączka i stan chorego poprawia się. Na skórze twarzy i tułowia występuje drobne złuszczanie. Chory zakaża inne osoby jeszcze przed wystąpieniem wysypki – bo od początku wystąpienia objawów zwiastunowych – aż do 3-5 dni po jej wystąpieniu.

Objawy, powikłania i zapobieganie odrze.

Wirus odry jest wrażliwy na promieniowanie UV i wysoką temperaturę, a w powietrzu oraz na przedmiotach pozostaje zakaźny do 2 godz.

Odra - co ją przypomina?

Choroby, które objawami mogą przypominać odrę to:

  • różyczka,
  • płonica, nazywana inaczej szkarlatyną,
  • gorączka trzydniowa, potocznie nazywana „trzydniówką”,
  • wysypkowe postacie zakażeń wirusami,
  • mononukleoza,
  • wysypki pokarmowe i polekowe.

Rozpoznanie odry

Z racji tego, że obraz kliniczny odry może być podobny do innych chorób przebiegających z wysypką, w każdym przypadku podejrzenia odry lekarz powinien pobrać materiał do badań wirusologicznych.

Wykonanie tych badań jest ważne, ponieważ umożliwia prowadzenia nadzoru epidemiologicznego i realizację programu eliminacji odry.

Podstawowym badaniem laboratoryjnym w diagnostyce odry jest badanie serologiczne – wykrywanie przeciwciał1 IgM we krwi metodą ELISA.

Swoiste przeciwciała IgM u osoby nieszczepionej pojawiają się w ciągu 2-3 dni po wystąpieniu wysypki, dlatego krew do badania najlepiej pobrać najwcześniej po 7 dniach od jej pojawienia się.

Izolacja i hodowla wirusa oraz określenie genotypu wirusa odry stanowi uzupełnienie badania serologicznego. Wymaz z gardła lub próbkę moczu najlepiej pobrać do 4 dni od wystąpienia wysypki, przechowywać w zamrażarce i wysłać do Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie.

Leczenie odry

W odrze nie stosuje się leczenia przyczynowego. W przypadkach niepowikłanych wystarczające jest leczenie objawowe.

Chory powinien zostać w domu do 4 dni od wystąpienia wysypki.

Podczas leczenia odry zalecany jest:

  • odpoczynek, 
  • uzupełnianie płynów,
  • przyjmowanie leków przeciwgorączkowych, np. paracetamol i ibuprofen,
  • przyjmowanie leków przeciwkaszlowych.

Ze względu na światłowstręt, chory powinien przebywać w zaciemnionym pomieszczeniu.

W odrze powikłanej bakteryjnym zapaleniem ucha środkowego lub zapaleniem płuc do leczenia włącza się antybiotyki.

W łagodzeniu objawów odry, szczególnie u dzieci poniżej 12. roku życia, nie należy stosować aspiryny z powodu ryzyka wystąpienia poważnych powikłań, np. zespołu Rey’a2.

Odra - rokowania

Odra ma zwykle łagodny przebieg. Szczególnie zagrożone ciężkim przebiegiem choroby i dużym ryzykiem wystąpienia powikłań są małe, niedożywione dzieci oraz chorzy z niedoborami odporności. 

Do zgonu z powodu odry dochodzi głównie w wyniku powikłań. W grupie ludzi niedożywionych i z brakiem dostępu do odpowiedniej opieki medycznej śmiertelność sięga 10 proc.

Powikłania po odrze

Powikłania w przebiegu odry występują w 30 proc. przypadków.

Szczególnie często powikłania dotykają dzieci:

  • niedożywionych,
  • z krzywicą,
  • z wadami serca,
  • z innymi chorobami przewlekłymi,
  • małe dzieci do 2 roku życia,
  • osób z niedoborami odporności.

Najczęstsze powikłania odry to:

  • Zapalenie ucha środkowego, które występuje w 7-9 proc. przypadków odry.
  • Zapalenie płuc, do którego dochodzi w 1-6 proc. przypadków. Zazwyczaj ma ono ciężki przebieg, często z objawami niewydolności oddechowo-krążeniowej, i obarczone jest wysoką śmiertelnością.
  • Zapalenie krtani i tchawicy.
  • Zapalenie oskrzeli i oskrzelików.
  • Zapalenie mózgu występujące w 0,1 proc. przypadków. Przebiega ono ze śpiączką i drgawkami i obarczone jest 15 proc. śmiertelnością oraz 25 proc. ryzykiem wystąpienia trwałych powikłań neurologicznych, takich jak opóźnienie intelektualne, porażenie i niedowłady, padaczka czy głuchota.
  • Zapalenie rogówki, które może przejść w owrzodzenie rogówki i ślepotę.
  • Zgon, do którego dochodzi w 0,1-1 przypadkach na 1000 zachorowań (u niemowląt w krajach rozwijających się śmiertelność wynosi nawet 20-30 proc.).
  • Podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE – subacute sclerosing panencephalitis) – występuje rzadko (1-4/100 000 przypadków), ale u dzieci do drugiego roku życia wynosi nawet 1/8000. Jest to późne powikłanie, które występuje w skutek zakażenia latentnego2, po kilku-kilkunastu latach od przechorowania odry (średnio po siedmiu latach). Choroba ma charakter postępujący – od upośledzenia zdolności psychicznych i ruchowych, zaburzeń mowy, zmian zachowania, aż do całkowitego otępienia, niedowładów oraz wyniszczenia mózgu, które nieuchronnie prowadzi do zgonu.
  • Zapalenie mięśnia sercowego.
  • Kłębuszkowe zapalenie nerek.
  • Powikłania ze strony układu pokarmowego – zapalenie żołądkowo-jelitowe, zapalenie wątroby, zapalenie wyrostka robaczkowego.

Odra należy do chorób wieku dziecięcego, jednak mogą na nią zapaść także dorośli.

U kobiet ciężarnych odra może wywołać poronienie lub poród przedwczesny, a ryzyko wystąpienia tych powikłań wynosi 20 proc. Podczas wieloletnich obserwacji nie zaobserwowano, aby wirus odry szkodził na płód.

Osoby mieszkające w Polsce i urodzone przed 1974 rokiem w zdecydowanej większości przechorowały odrę w dzieciństwie.

Po przechorowaniu odry pozostaje trwała odporność.

Zachorowania na odrę w Polsce i na świecie

Większość zachorowań na odrę dotyczy dzieci do 15. roku życia, ale na zachorowanie wrażliwy jest każdy człowiek, niezależnie od wieku – jeżeli wcześniej nie był chory lub nie był szczepiony.

Noworodki i niemowlęta mają przeciwciała matczyne, które zanikają po szóstym miesiącu życia.

W Polsce w 1974 r., czyli przed wprowadzeniem szczepień, na odrę chorowało od 120 do 200 tys. osób rocznie, z czego 100-300 osób umierało. Obecnie, dzięki masowym szczepieniom i wysokiemu odsetkowi zaszczepionych osób, Polska jest krajem o niskim współczynniku zakażeń.

Odra powinna jednak pozostawać pod kontrolą, dlatego każde zachorowanie musi być zgłoszone do Państwowej Inspekcji Sanitarnej, nazywanej potocznie sanepidem.

W 2023 roku w Polsce zgłoszono 36 zachorowań na odrę.

Jak wygląda odra? Charakterystyczna wysypka zaczyna się po ok. 14 dniach od zakażenia. Fot. Centers for Disease Control and Prevention's Public Health Image Library (PHIL), domena publiczna

W 2021 roku z powodu odry zmarło na świecie około 128 000 osób. 

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) poinformowała, że w Europie od stycznia do października 2023 r. odnotowano ponad 30 tys. przypadków odry, co doprowadziło do 5 zgonów. 

W okresie pandemii COVID-19 liczba zachorowań na odrę, podobnie jak na inne choroby zakaźne, znacznie spadła. Przyczyną takiej sytuacji było m.in. wdrożenie obostrzeń sanitarnych, powszechne stosowanie higieny rąk, noszenie maseczek oraz ograniczenie kontaktów społecznych. Jednocześnie niepokojący jest fakt, iż znacznie spadł odsetek dzieci zaszczepionych przeciwko odrze. W celu zapewnienia odporności zbiorowej, co najmniej 95 proc. populacji musi przyjąć dwie dawki szczepionki. W Polsce, obecnie poziom wyszczepienia kształtuje się na poziomie poniżej 90 proc., czego konsekwencją w najbliższych latach może być nawrót epidemii odry.



Szczepionka przeciwko odrze

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania odrze są szczepienia ochronne.

W Polsce obowiązkowe szczepienia przeciwko odrze prowadzone są od 1974 roku. Aktualny Program Szczepień Ochronnych na 2018 rok przewiduje podanie dwóch dawek szczepionki skojarzonej przeciwko odrze, śwince i różyczce: w 13.-14. miesiącu i w 10. roku życia dziecka.

Dostępne w Polsce preparaty szczepionkowe (szczepionka skojarzona MMR przeciwko odrze, śwince, różyczce) to:

  • M-M-RvaxPro firmy Sanofi Pasteur.
  • Priorix firmy GSK.

Szczepionka na odrę jest bezpieczna i skuteczna w zapobieganiu zachorowaniom na odrę – jej skuteczność sięga 95 proc. po podaniu jednej dawki u dziecka w wieku ≥12 miesięcy i 99 proc. po podaniu dwóch dawek. 

Podanie dwóch dawek szczepionki zapewnia odporność na całe życie.

Rzetelnie prowadzone badania naukowe i wieloletnie obserwacje osób zaszczepionych nie potwierdziły doniesień, że skojarzona szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce wiąże się ze zwiększonym ryzykiem pojawienia się zaburzeń rozwoju, w tym autyzmu, nieswoistych zapaleń jelit i cukrzycy typu 1.

Odra u dzieci - jak jej zapobiegać?

Jak zapobiegać odrze?

Jeżeli chorowałeś na odrę lub otrzymałeś w przeszłości dwie dawki szczepionki, jesteś odporny i nie zachorujesz.

Osoby nieuodpornione powinny się zaszczepić szczepionką MMR, jeżeli nie istnieją przeciwwskazania do szczepienia.

Szczepionka podana w ciągu 72 godzin po spotkaniu z chorym na odrę może zapobiec zakażeniem wirusem odry lub złagodzić przebieg choroby.

U osób w wieku ≥12 miesięcy, u których nie stwierdzono przeciwwskazań do szczepienia, zaleca się podanie szczepionki zamiast immunoglobuliny. Jeżeli po kontakcie nie doszło do zakażenia, szczepienie zapewni ochronę w przypadku kolejnego narażenia.

Jeżeli po kontakcie dojdzie do infekcji to szczepienie nie zwiększa ryzyka wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych (w skrócie NOP) i nie zaostrza przebiegu choroby.

Osobom nieuodpornionym po spotkaniu z chorym na odrę, których z powodu przeciwwskazania lub braku zgody nie można zaszczepić, należy podać immunoglobulinę. Podanie immunoglobuliny w ciągu 6 dni po kontakcie z chorym na odrę może zapobiec zachorowaniu lub złagodzić przebieg choroby.

Odra - zalecane postępowanie

  • Jeżeli u siebie lub u osoby z twojego otoczenia podejrzewasz odrę, skontaktuj się telefonicznie z dyspozytorem Hot Line Medicover (tel. 500 900 999) – pomoże on ustalić dalsze postępowanie.
  • W przypadku, gdy jesteś chory na odrę, zostań w domu do czterech dni od wystąpienia wysypki. Odpoczywaj, uzupełniaj płyny i przyjmuj leki przeciwgorączkowe i przeciwkaszlowe.
  • Jeżeli miałeś kontakt z osobą chorą na odrę, a nie chorowałeś na odrę w przeszłości, ani nie byłeś szczepiony, niezwłocznie umów wizytę lekarską w celu zakwalifikowania do szczepienia lub podania immunoglobuliny.

1 Przeciwciała – są to białka produkowane przez limofycty B, czyli komórki układu odpornościowego, w odpowiedzi na zakażenie. Ich zadaniem jest wiązanie, czyli zakłócanie działania, antygenów. Antygeny to substancje, które „alarmują” system odpornościowy, mogą nimi być np. komórki bakterii lub komórki nowotoworowe.

Zakażenie latentne – zakażenie, podczas którego wirus jest obecny w organizmie chorego, ale pozostaje „uśpiony” i nie daje objawów. Przykładem może być wirus ospy wietrznej i półpasiec.


Źródła: 

Odra - fakty według Światowej Organizacji Zdrowia

http://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/measles

"Podstawy programu eliminacji odry na świecie i w Polsce" Agata Makówka, Włodzimierz Gut, Bogumiła Litwińska; Przegląd Epidemiologiczny 2007; 61: 135 – 142

"Prevention of measles, rubella, congenital rubella syndrome, and mumps, 2013: summary recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP)" MMWR Recomm. Rep., 2013; 62: 1–34

Szczepionka przeciw odrze

http://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/odra/

"Jak spreparowano dowody przeciwko szczepionce MMR. How the case against the MMR vaccine was fixed." Brian Deer, BMJ, 2011; 342: c5347

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/measles (dostęp do 05.01.2024 r.) 

https://www.who.int/europe/news/item/rise-of-measles-cases-in-2023 (dostęp do 05.01.2024 r.)

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 07.09.2017
Data ostatniej aktualizacji 07.02.2024