Katatonia - objawy, przyczyny i leczenie

Objawy katatonii

To zespół objawów, który może mieć zróżnicowany obraz kliniczny.

Zwykle w kryteriach diagnostycznych możemy znaleźć opisy od pięciu do co najmniej dziesięciu objawów katatonii, między innymi:

• znieruchomienie – długotrwałe zatrzymywanie aktywności ruchowej, często w nienaturalnej pozycji ciała (postawa katatoniczna). Osoba ta pozostaje w niej przez dłuższy czas;
• sztywność katatoniczną - utrzymanie ciała w jednej pozycji;
• zastyganie – chwilowe zatrzymywanie aktywności ruchowej;
• gibkość woskową - utrzymanie ciała w pozycji narzuconej przez inne osoby, a także automatyczna uległość- bezwiedne, pozbawione refleksji wykonywanie poleceń;
• mutyzm – całkowity brak komunikacji werbalnej, nie zawsze połączony ze znieruchomieniem;
• objawy echowe - powtarzanie ruchów lub słów innych osób;
• osłupienie katatoniczne - pozostawanie w bezruchu, całkowite odrętwienie, któremu towarzyszy brak kontaktu werbalnego, brak reakcji na bodźce zewnętrzne;
• pobudzenie – bezcelowa aktywność ruchowa nieprowokowana żadnym czynnikiem zewnętrznym - tzw. hiperkinetyczna postać katatonii.

Początkowo o zaburzeniu mówiło się głównie w przypadku schizofrenii. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 występowała jako podtyp schizofrenii – tzw. schizofrenia katatoniczna. 

Katatonii w tej chwili nie traktuje się jako jednostki chorobowej. W ostatnich latach zrewidowano ten pogląd i wprowadzono nową klasyfikację, zgodnie z którą jest traktowana jako zespół neuropsychiatryczny, występujący w różnych jednostkach chorobowych, tj.:

• schizofrenii, 
• chorobie afektywnej dwubiegunowej, 
• Zespołach organicznych,
• chorobach neurologicznych, 
• zaburzeniach metabolicznych
• zatruciach.

W najnowszej klasyfikacji chorób ICD-11 występuje jako organiczne zaburzenia katatoniczne lub schizofrenia katatoniczna.

U sporej grupy pacjentów katatonia ma swój początek w organicznych chorobach mózgu. Często pojawia się również w przebiegu homocystynurii, kwasicy metabolicznej, hiperkalcemii, infekcji ośrodkowego układu nerwowego, infekcji ogólnych, po zatruciu tlenkiem węgla lub zaawansowanej niewydolności krążenia. Katatonia zdarza się również po zażyciu niektórych środków psychoaktywnych.

Katatonia u dzieci i młodzieży

Mimo braku badań klinicznych na temat katatonii u dzieci szacuje się, że występuje u od 0,6 do 17 proc. hospitalizowanych pacjentów w wieku rozwojowym. Niezwykle rzadko objawy pojawiały się przed okresem dojrzewania.

Najczęstszą przyczyną katatonii u dzieci była schizofrenia – wczesne wystąpienie katatonii łączyło się z poważnym przebiegiem choroby. Kolejnym zaburzeniem psychicznym występującym u dzieci i młodzieży związanym z katatonią są zaburzenia nastroju. Należą do nich m.in. epizody dużej depresji i manii.

Występuje również w zespołach psychopatologicznych, u dzieci, które doświadczyły poważnej traumy lub zaniedbania. Obecnie zaczęto też mówić o katatonii w zaburzeniach ze spektrum autyzmu (ASD) – zgodnie z klasyfikacją DSM-5 oraz ICD-11 można rozpoznać katatonię w przebiegu m.in. zaburzeń ze spektrum autyzmu. Zgodnie z postulatami niektórych badaczy, katatonię powinno się traktować jako jeden z objawów ASD, a nawet proponują oni używanie terminu „autystyczna katatonia”. W przypadku ASD problemem może być diagnostyka różnicowa – szereg objawów wiązanych z katatonią (np. stereotypie czy echolalia) może występować w autyzmie.                                

U młodych pacjentów ma względnie często podłoże organiczne. Może być to nawet 20 proc. przypadków katatonii w populacji dzieci i młodzieży. Należą do nich min. zaburzenia genetyczne oraz metaboliczne, choroby infekcyjne (np. toksoplazmoza i wirusowe zapalenie mózgu), choroby autoimmunologiczne, padaczka, intoksykacja.

Kto może zdiagnozować katatonię?

Katatonię diagnozują lekarze psychiatrzy, jeżeli wiąże się ona z zaburzeniami psychotycznymi jak schizofrenia czy depresja. Natomiast organiczne podłoże katatonii neurolodzy lub specjaliści od chorób zakaźnych. Lekarze przy stawianiu diagnozy posługują się kryteriami opracowanymi przez ICD-10 lub DSM IV. Objawy towarzyszące schizofrenii, takie jak: osłupienie lub mutyzm, pobudzenie, zastyganie, negatywizm, sztywność, giętkość woskowa i automatyzm nakazowy muszą występować przez okres co najmniej 2 tygodni oraz towarzyszą ogólnym kryteriom schizofrenii.

Zespół zaburzeń motorycznych może wystąpić także w depresji. Jednakże objawy katatoniczne w przebiegu tej choroby, zgodnie z klasyfikacją ICD-10, są traktowane jako stupor w przebiegu depresji i zaliczane w klasyfikacji jako ciężki epizod depresji z objawami psychotycznymi.

Natomiast organiczne zaburzenia katatoniczne stwierdza się wtedy, gdy spełnione są ogólne kryteria dla innych zaburzeń psychicznych, spowodowanych uszkodzeniem, dysfunkcją mózgu lub chorobą somatyczną, a także wtedy, gdy u pacjenta obserwuje się osłupienie lub/i pobudzenie katatoniczne.

Leczenie katatonii

Terapia pacjentów odbywa się w oddziale psychiatrycznym lub chorób somatycznych. Istotne jest, aby zapewnić choremu odpowiednią opiekę i bezpieczeństwo. Leczenie katatonii zależy od przyczyny choroby, której towarzyszy zespół katatoniczny.

W przypadku pacjentów ze schizofrenią katatoniczną, leczenie polega głownie na stosowaniu środków farmakologicznych, które powodują widoczną poprawę funkcjonowania. Są to zwykle leki będące pochodnymi benzodiazepiny, mające działanie uspokajające, przeciwlękowe, przeciwdrgawkowe i rozluźniające mięśnie. Niekiedy stosuje się także elektrowstrząsy.

Bibiolgrafia:

„Psychiatria” Gałecki, Szulc 2018

„Czym jest katatonia u dzieci i młodzieży” Barbara Remberk, Łukasz Szostakiewicz, Agnieszka Kałwa, Anna Bogucka-Bonikowska, Anna Borowska, Ewa Racicka-Pawlukiewicz  Psychiatr. Pol. 2020; 54(4): 759–775.