Wstrząs anafilaktyczny co to

Wstrząs anafilaktyczny to ciężka, szybko rozwijająca się ogólnoustrojowa reakcja anafilaktyczna, przebiegająca ze znacznym spadkiem ciśnienia tętniczego powodującym zagrożenie życia.  

Szacuje się, że z anafilaksją zmaga się od 1,6 proc. do 5,1 proc. ludzi. W Europie, 1 na 300 osób przebyła epizod anafilaksji, jedna czwarta przypadków dotyczy osób poniżej 18. roku życia.

Wstrząs anafilaktyczny podział

Co wywołuje wstrząs anafilaktyczny?

Najczęstszymi przyczynami reakcji anafilaktycznej są:

• u dorosłych ‒ jady owadów i leki,
• u dzieci i nastolatków ‒ pokarmy i jady owadów (czynnikami ryzyka są alergia na pyłki i astma),
• u niemowląt ‒ najczęściej anafilaksja jest związana z nadwrażliwością na mleko krowie, jaja czy orzeszki ziemne.

Czynnikami ryzyka występowania ciężkiej anafilaksji są astma i choroby sercowo-naczyniowe. W grupie ryzyka anafilaksji są osoby z alergią na orzechy drzew i orzeszki ziemne, ale również osoby uczulone na alergeny wziewne czy lateks.

U 20 proc. osób pewne czynniki zwiększają ryzyko wystąpienia anafilaksji, takie jak: wysiłek fizyczny, stres, gorączka, ostra infekcja, czas przed menstruacją, podobnie alkohol i niesteroidowe leki przeciwzapalne.

Wstrząs anafilaktyczny objawy

Wstrząs anafilaktyczny należy podejrzewać, gdy:

• objawy pojawiają się nagle (od kilku minut do kilku godzin od ekspozycji na dany czynnik wyzwalający, m.in. uczulający pokarm, użądlenie owada, wysiłek, przyjęcie leku),
• objawy obejmują:
  - nagłe zmiany na skórze i błonach śluzowych (m.in. zaczerwienienie, świąd, pokrzywka, obrzęk),
  - nagłe objawy ze strony układu oddechowego (m.in. kaszel, skrócenie oddechu, świsty),
  - gwałtowny spadek ciśnienia tętniczego krwi i utratę świadomości,
  - nagłe dolegliwości żołądkowo-jelitowe (m.in. wymioty, kurczowy ból brzucha, biegunka).

Należy pamiętać, że wszystkie z wymienionych objawów nie muszą się pojawić, zwykle występuje jeden lub kilka z nich.

¹ Opracowano na podstawie: Polskie Towarzystwo Alergologiczne, plakat o anafilaksji – wersja dla pacjenta.

U niemowląt objawy mogą być mało specyficzne, m.in. wysypka, wymioty, które mogą dość często pojawiać się w tej grupie wiekowej z innych przyczyn. Poza tym, podobnie jak u starszych dzieci, może pojawić się kaszel, skrócenie oddechu, tachykardia, utrata przytomności czy dolegliwości żołądkowo-jelitowe.  

Wstrząs anafilaktyczny leczenie

Leczeniem z wyboru jest epinefryna (adrenalina) podana domięśniowo. Choć wciąż problemem jest jej zbyt rzadkie zlecanie i używanie. Epinefryna „rozluźnia” naczynia, m.in. zmniejszając obrzęk błon śluzowych – przywraca równowagę komórek tucznych i bazofili.

Epinefrynę podaje się domięśniowo w przednio-boczną powierzchnię uda. W zależności od odpowiedzi organizmu, można powtórzyć iniekcję po przynajmniej 5 minutach. W większości przypadków poprawę stanu uzyskuje się po 1-2 dawkach adrenaliny.

Wszyscy pacjenci z epizodem wstrząsu anafilaktycznego powinni zostać odpowiednio wyedukowani na temat anafilaksji:

• ryzyka nawrotów,
• unikania czynników wyzwalających,
• samodzielnego stosowania autostrzykawek lub ampułko-strzykawek z epinefryną.

Powinni również pozostawać pod opieką alergologa. Opóźnienie w użyciu epinferyny zwiększa ryzyko zgonu z powodu wstrząsu anafilaktycznego.

Co zrobić w przypadku pierwszego epizodu anafilaksji?

W przypadku wystąpienia pierwszego epizodu anafilaksji, pacjent powinien być skierowany do alergologa. Celem jest m.in. identyfikacja potencjalnych czynników wywołujących wstrząs anafilaktyczny (testy diagnostyczne w celu identyfikacji uczulających alergenów), ocena ryzyka przyszłych epizodów i edukacja na temat samodzielnego podawania epinefryny.

U niektórych osób wskazana może być również konsultacja psychologiczna, by poradzić sobie z lękiem przed wystąpieniem anafilaksji.

Anafilaksja a pierwsza pomoc

Jeżeli u osoby w twoim otoczeniu pojawią się objawy wstrząsu anafilaktycznego, nie zwlekaj:

1. Połóż chorego – nie pozwól mu wstawać ani chodzić.
2. Podnieś jego nogi ku górze.
3. Jeżeli chory ma problemy z oddychaniem, powinien znajdować się w pozycji siedzącej.
4. Jeśli chory posiada adrenalinę (epinerfynę), podaj mu ją domięśniowo, w przednio-boczną powierzchnię uda w jego 1/3 górnej części.
5. Wezwij karetkę – zadzwoń pod numer 112 lub 999. Głośno wezwij pomoc.

Jeżeli chory ma przy sobie adrenalinę, zawsze najpierw mu ją podaj, a potem zadzwoń po zespół ratownictwa medycznego.

Możesz również spróbować skontaktować się z bliskimi osoby chorej.

Adrenalinę należy podać także w sytuacji wątpliwości, czy to jest wstrząs anafilaktyczny. Opóźnienie w podaniu adrenaliny zwiększa ryzyko zgonu.

Anafilaksja rodzaje

Anafilaksja związana z pokarmem

Alergia pokarmowa może odpowiadać za nawet 50 proc. przypadków anafilaksji przyjętych na ostrym dyżurze w krajach rozwiniętych (w tym Polsce). Anafilaksja związana ze spożyciem pokarmu może zwiększać częstotliwość wizyt na ostrym dyżurze, hospitalizacji i śmierci.

Najczęstsze pokarmy wywołujące anafilaksje to: nasiona roślin strączkowych, produkty pochodzenia zwierzęcego, produkty zbożowe, owoce i warzywa. Z kolei ciężka reakcja anafilaktyczna jest najczęściej związana ze spożyciem u dzieci: jaja kurzego, mleka krowiego oraz orzechów laskowych i ziemnych; a u dorosłych pszenicy, selera, soi, skorupiaków.

W przypadku alergii na białko mleka krowiego anafilaksja występuje u 0,8-9 proc. chorych. Warto skonsultować się z dietetykiem, by pokierował, jak unikać uczulających pokarmów.

Przeczytaj artykuł o alergii pokarmowej: Nietolerancja pokarmowa i alergia pokarmowa. Objawy i leczenie nietolerancji i alergii pokarmowych

Anafilaksja związana z lekami

Do leków najczęściej powodujących nadwrażliwość należą: penicylina, cefalosporyny, sulfonamidy, aspiryna i inne niesteroidowe leki przeciwzapalne. Anafilaksja związana z lekami może mieć postać ciężką i zagrażającą życiu. Występuje ona dość rzadko.

W większości przypadków wstrząs anafilaktyczny spowodowany przyjęciem jakiegoś leku objawia się zmianami skórnymi.

W przypadku podejrzenia anafilaksji związanej z lekami u dziecka należy skonsultować to z alergologiem. Powinno się unikać ekspozycji na dany lek i leki, które mogą reagować krzyżowo. Alergolog może zlecić testy z krwi lub testy skórne w celu potwierdzenia reakcji alergicznej na podejrzewany lek. W wyspecjalizowanych ośrodkach wykonuje się również próbę prowokacji z lekiem podejrzewanym o wywoływanie objawów anafilaksji.

Po potwierdzeniu nadwrażliwości na dany lek, zwykle zalecane jest unikanie ekspozycji na ten lek. Lekarz stosuje zamienne leki, które nie powinny powodować nadwrażliwości u danego pacjenta. U niektórych pacjentów prowadzi się odczulanie, jeżeli bezpieczne zamienniki leku nie są dostępne.

W większości przypadków nie jest konieczne posiadanie epinefryny, gdyż możliwe jest unikanie stosowania leku powodującego nadwrażliwość. Dobrym rozwiązaniem jest posiadanie przy sobie karteczki w portfelu albo bransoletki informującej o nadwrażliwości na dany lek w razie wypadku.

Anafilaksja a jad owadów

Szacuje się, że od 2 do 3 proc. dorosłych i 1 proc. dzieci ma ogólnoustrojową reakcją spowodowaną użądleniem przez owada z grupy błonkoskrzydłych. Średnio 40 zgonów rocznie w Stanach Zjednoczonych jest spowodowanych anafilaksją związaną z jadem owadów. Najczęściej anafilaksja występuje po użądleniu przez osy (2 na 3 przypadki) i pszczoły.

Najczęściej zdarzają się one w okresie od kwietnia do października. Pacjenci często boją się wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, w takich sytuacjach warto skonsultować się z psychologiem. Odczulanie nadwrażliwości na jad owadów może zmniejszyć ryzyko występowania anafilaksji u osób, które przebyły taki epizod. Wtedy przydatne może być wykonanie testów molekularnych w celu rozróżnienia nadwrażliwości na jad pszczoły miodnej i osy.  

Więcej o ukąszeniach i użądleniach owadów dowiesz się z artykułu: Użądlenia i ukąszenia owadów. Skuteczne sposoby łagodzenia objawów

Anafilaksja wywołana wysiłkiem fizycznym

Jest stosunkowo rzadka, nieprzewidywalna i może zakończyć się śmiercią. Cechą charakterystyczną jest wystąpienie objawów anafilaksji w trakcie lub po wysiłku fizycznym. Może przebiegać niezależnie od spożycia pokarmu bądź być związana z przyjęciem pokarmu przed wysiłkiem lub po wysiłku (anafilaksja związana z pokarmem i wysiłkiem fizycznym).

Intensywność wysiłku i poziom wytrenowania nie mają wpływu na ryzyko anafilaksji, choć najczęściej występuje po intensywnym krótkookresowym wysiłku. Ryzyko anafilaksji związanej z wysiłkiem, zależnej od pokarmu zwiększa spożycie alkoholu lub aspiryny. Anafilaksja związana z wysiłkiem częściej występuje u dorosłych niż dzieci.

Alergia a szczepienie przeciwko COVID-19

Pacjenci chorujący na powszechnie występujące alergie (tj. na żywność, alergeny  inhalacyjne, jad owadów i lateks) mogą być zaszczepieni na koronawirusa, jeżeli nie mają innych przeciwskazań – nie występuje u nich większe ryzyko reakcji alergicznej po podaniu szczepionki mRNA niż u ogółu społeczeństwa. Dotyczy to również osób z przebytym wstrząsem anafilaktycznym w przebiegu tych alergii.

Jeżeli w przeszłości wystąpiły ciężka reakcja anafilaktyczna lub wstrząs po podaniu innej szczepionki lub leku w zastrzyku, warto skonsultować się, telefonicznie lub osobiście, z alergologiem – i poprosić o wydanie zaświadczenia o braku przeciwwskazań do podania szczepionki przeciwko COVID-19. Ułatwi to decyzję lekarzowi kwalifikującemu do szczepienia. Lekarz może zalecić dłuższą, 30-minutową obserwację po szczepieniu w placówce medycznej.

Jedynym bezwzględnym przeciwwskazaniem do podania szczepionki przeciw COVID-19 jest ciężka i/lub natychmiastowa reakcja alergiczna po podaniu pierwszej dawki szczepionki lub na jakikolwiek jej składnik oraz natychmiastowa reakcja alergiczna na PEG (glikol polietylenowy) lub polisorbat.

Przeczytaj:

• Niepożądane odczyny poszczepienne po szczepionce na COVID-19.

Referencje:

1. Shaker M.S., Wallace D.V., Golden D.B.K. i wsp. Anaphylaxis – a 2020 practice parameter update, systematic review, and Grading of Recommendations, Assessment, Development and Evaluation (GRADE) analysis. Journal of Allergy and Clinical Immunology 2020; 145(4); 1082-1123.
2. Atanaskovic-Markovic M., Gomes E., Rodrigues Cernadas J. i wsp. Diagnosis and management of drug-induced anaphylaxis in children: an EAACI position paper. Pediatr Allergy Immunol 2019; 30(3): 269-276.
3. Greenhawt M., Gupta R.S., Meadows A., i wsp. Guiding principles for the recognition, diagnosis and management of infants with anaphylaxis: an expert panel consensus. J Allerg Clin Immunol Pract 2019; 7(4): 1148-1156.
4. PTA, plakat o anafilaksji dla pacjentów, https://www.pta.med.pl/wp-content/uploads/Plakat-o-anafilaksji.pdf (dostęp: 05.06.2020 r.).
5. Australasian Society of Clinical Immmunology and Allergy. First aid plan for anaphylaxis 2020, https://www.allergy.org.au/images/stories/anaphylaxis/2020/ASCIA_First_Aid_Anaphylaxis_Generic_Orange_2020.pdf (dostęp: 05.06.2020 r.).
6. Algorytm postępowania w pomocy doraźnej SOR, https://www.pta.med.pl/anafilaksja-algorytm-postepowania-w-pomocy-doraznej-sor/ (dostęp: 05.06.2020 r.).
7. Ansley L., Bonini M., Delgado L., i wsp. Pathophysiological mechanisms of exercise-induced anaphylaxis: an EAACI position statement. 2015; 70(10): 1212-1221. doi:10.1111/all.12677
8. Dhami S., Panesar S.S., Roberts G. i wsp., on behalf of the EAACI Food Allergy and Anaphylaxis Guidelines Group. Management of anaphylaxis: a systematic review. Allergy 2014; 69: 168–175.
9. Muraro A., Roberts G., Worm M., i wsp., on behalf of EAACI Food Allergy and Anaphylaxis Guidelines Group. Anaphylaxis: Guidelines from the European Academy of Allergy and Clinical Immunology. Allergy 2014; DOI: 10.1111/all.12437.
10. Nittner-Marszalska M. Anafilaksja. In: Pawliczak R. (red.). Alergologia. Kompendium. Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2018.
11. Valander A., Hoppenbrouwers K. Anaphylaxis after vaccination of children: Review of literature and recommendations for vaccination in child and school health services in Belgium. Vaccine 2014; 32: 3147-54)
12. McNeil MM, Weintraub ES, Duffy J, et al. Risk of anaphylaxis after vaccination in children and adults. J Allergy Clin Immunol. 2016; 137(3):868-878.
13. Kruszewski J., Jankowski M. Anafilaksja i wstrząs anafilaktyczny. Medycyna Praktyczna Interna, (dostęp: 09.07.2020 r.).