Stwardnienie rozsiane - objawy, przyczyny i leczenie

Co to jest stwardnienie rozsiane

Stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex, SM) to przewlekła choroba układu nerwowego o charakterze zapalno-demielinizacyjnym.

Około 30 osób na 100 tys. ludzi choruje na stwardnienie rozsiane. Charakterystyczne dla SM są rozsiane zmiany w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, tzn. mózgu i rdzenia kręgowego.

Główną istotą zmian jest uszkodzenie osłonek mielinowych włókien nerwowych. Stąd właśnie bierze się określenie demielinizacja. W miejscach niszczenia mieliny powstają „stwardniałe blizny”.

Uogólniając, brak lub znaczne uszkodzenie osłonek włókien nerwowych powoduje nieprawidłowe lub utrudnione przewodzenie impulsów nerwowych. Występowanie i rodzaj objawów są uzależnione od tego, w której części ośrodkowego układu nerwowego doszło do naruszenia osłonek mielinowych.

Objawy stwardnienia rozsianego

Początki stwardnienia rozsianego charakteryzują się pojawieniem zwykle jednego objawu ze strony układu nerwowego, rzadziej dwoma i więcej. Najczęściej pierwszym objawem jest rzadko wspominane pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego.

Najczęstszym objawem są zaburzenia czucia i wrażenia czuciowe w obrębie kończyn. Na zaburzenia czucia powierzchniowego składają się zmienione odczuwanie dotyku, temperatury czy bólu.

Często chorzy uskarżają się na mrowienie, drętwienie, kłucie czy uczucie przypominające porażenia prądem.

Objawy zapalenia pozagałkowego nerwu wzrokowego związane są z pogorszeniem widzenia oraz nierzadko charakterystycznym tak zwanym mroczkiem centralnym.

Jeżeli występują takie objawy, jak zawroty głowy, podwójne widzenie, wówczas świadczą one także o objawach uszkodzenia innych części układu nerwowego. 

Objawy pozagałkowego zapalenia nerwu wzrokowego mogą narastać przez kilka dni lub wystąpić nagle, a także nawracać po jakimś czasie. Bardzo ważne jest, aby nie zlekceważyć tych objawów i jak najszybciej udać się do lekarza.

Takie objawy mogą występować w wielu chorobach i wymagają oceny lekarskiej. Część pacjentów jako pierwsze objawy zgłasza także problemy z koordynacją ruchów. 

Późniejsze objawy

Wraz z progresją SM, u chorego mogą pojawić się niedowłady jednej bądź obu nóg lub nóg i rąk. Równie często w trakcie rzutu pacjenci uskarżają się na zaburzenia czucia powierzchniowego, zaburzenia płynności ruchów oraz zamiarowe drżenie kończyn, czyli drżenie, które pojawia się
w trakcie zamierzonego ruchu ręką lub nogą.

Powszechnymi objawami są także: oczopląs i zaburzenia ruchu gałek ocznych, jak również problemy z utrzymaniem równowagi i zawroty głowy.

Jednym z objawów stwardnienia rozsianego, który występuje późno jest niemożność kontrolowania zwieraczy. W wyniku tego zaburzenia pacjent chory na SM ma pilną potrzebę oddania moczu lub kału oraz inne zaburzenia z tego wynikające. 

We wczesnym etapie choroby rzadko występują problemy związane z zaburzeniami poznawczymi. Zaburzenia pamięci i zaburzenia poznawcze dotyczą około 5 proc. chorych. Pacjenci mają trudność w przetwarzaniu i analizowaniu informacji oraz borykają się z problemami pamięci i uwagi.

Często chorzy na SM cierpią także na depresję, szczególnie po dłuższym okresie choroby. Ponadto część osób cierpi z powodu zaburzeń funkcji seksualnych.

Trzeba mieć także na uwadze, że w zależności od tego, który nerw został zaatakowany, pacjent może zgłaszać szereg różnych, innych dolegliwości, jak np. drżenie dłoni i wypadanie przedmiotów z rąk, problemy z pisaniem, zaburzenia słuchu, zaburzenia mowy, drgawki czy napad padaczkowy. 

Przyczyny stwardnienienia rozsianego

Przyczyny stwardnienia rozsianego nie zostały jeszcze dokładnie poznane. Przyjmuje się, że podłoże choroby jest złożone i swój udział w rozwoju choroby mają zarówno czynniki genetyczne, immunopatologiczne, jak i środowiskowe.

Ponieważ jest to choroba autoimmunologiczna, układ odpornościowy atakuje własne komórki, w tym przypadku komórki układu nerwowego.

W wyniku różnych badań udało się określić kilka czynników, które mogą zwiększać ryzyko zachorowania na SM. Są to m.in.: 

• płeć żeńska,
• biała rasa,
• wiek między 20. a 40. r.ż.,
• zakażenie wirusem Epstein-Barr wywołujące mononukleozę,
• cukrzyca typu I,
• zapalenie jelit,
• choroby tarczycy,
• palenie tytoniu,
• niedobór witaminy D, 
• otyłość w wieku dojrzewania. 

Leczenie stwardnienienia rozsianego

Wyleczenie ze stwardnienia rozsianego przy obecnym stanie wiedzy medycznej jest niemożliwe. To choroba przewlekła, która towarzyszy pacjentowi przez całe życie. 

Ponieważ nie wiadomo co powoduje stwardnienie rozsiane, nie ma leczenia przyczynowego. Obecne terapie skupiają się na leczeniu objawowym i podawaniu leków immunomodulujących, czyli modyfikujących przebieg zachorowania. 

Zaordynowanie glikokortykosteroidów (prednizonu lub metyloprednizolonu) jest obecnie najskuteczniejszą formą leczenia i skrócenia czasu trwania objawów neurologicznych w trakcie rzutu choroby. 

Leczenie objawowe, adekwatne do objawów, ma za zadanie zmniejszyć natężenie innych współwystępujących i nieprzyjemnych dolegliwości i stanów, takich jak: nietrzymanie moczu lub stolca, depresja, sztywność mięśni, bóle głowy oraz inne dolegliwości bólowe. 

Leków, które pomagają ulżyć pacjentowi we wspomnianych problemach jest wiele, lekarz dopasowuje terapię do stanu pacjenta. 

Spowolnienie postępowania stwardnienia rozsianego, obniżenie częstotliwości rzutów oraz zapobieganie i opóźnianie wystąpienia niepełnosprawności są celami leczenia modyfikującego przebieg zachorowania. 

W Polsce stosuje się takie leki, jak interferon beta 1a, interferon beta 1b i octan glatirameru. Po spełnieniu kryteriów włączenia do programu leczenia SM leki te są refundowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia, nawet na okres kilku lat.

W sytuacjach wyjątkowych dopuszcza się leczenie natalizumabem lub fingolimodem.

W ciężko przebiegających przypadkach postaci nawracająco-zwalniającej stosuje się także leczenie immunosupresyjne mitoksantronem. 

Z powodu występowania wielu objawów utrudniających poruszanie się, pacjentom chorym na stwardnienie rozsiane najczęściej zaleca się rehabilitację ruchową. 

Jej prowadzenie ma nieoceniony wpływ zarówno na samopoczucie fizyczne, jak również psychiczne oraz wspomaga usprawnianie pacjentów. Ćwiczenia pomagają rozciągnąć skurczone i zmęczone mięśnie, poprawiają równowagę i koordynację oraz całościowo wzmacniają organizm. 

Co prawda nie wykazano, aby dieta bezpośrednio pomagała w leczeniu stwardnienia rozsianego, jednak odpowiedni sposób odżywiania się może pomóc w złagodzeniu części objawów choroby, a także wzmocnić organizm i dać mu siłę do walki. 

Jak postępuje stwardnienie rozsiane 

Stwardnienie rozsiane cechuje się wielorakimi objawami, a jego przebieg może przyjmować różną formę, z czego najczęściej ma postać naprzemiennie występujących okresów remisji (okresy bez objawów) i zaostrzeń.

Szybkość postępowania choroby jest indywidualna. Zachorowanie na stwardnienie rozsiane przebiega w różnych postaciach, z których najczęściej są wymieniane:

• Nawracająco-zwalniająca (rzutowo-remisyjna) - od tej postaci zaczyna się około 85–90 proc. wszystkich zachorowań na SM. Występują tu tzw. rzuty objawów neurologicznych, tj. pojawienie się nowych symptomów choroby bądź nasilenie tych dotychczas obecnych. Jeden rzut zwykle trwa od kilku dni do kilku tygodni. Z czasem, objawy częściowo lub całkowicie mogą ustąpić. Liczba rzutów rocznie jest bardzo indywidualna i u każdego pacjenta wygląda inaczej. To najczęstsza forma SM.
• Wtórnie postępująca - poprzedza ją postać nawracająco-zwalniającą. Na tym etapie choroby występowanie i nasilenie objawów stale postępuje. Zwykle nie obserwuje się remisji po rzutach. Szacuje się, że 30–40 proc. chorych przechodzi do tej fazy choroby po 10–15 latach od diagnozy.
• Pierwotnie postępująca: w tej postaci objawy neurologiczne systematycznie postępują, przyczyniając się do coraz większego stopnia niesprawności chorych. Chorzy na tę postać stanowią około 10 proc. wszystkich przypadków.

Kto może zachorować na stwardnienie rozsiane 

Na stwardnienie rozsiane może zachorować każdy, lecz zauważalna jest tendencja do częstego występowania zachorowań pomiędzy 15.–45. r.ż., gdzie w postaci rzutowo-remisyjnej średni wiek zachorowania to 20.–40. r.ż. i 39.–41. r.ż. w postaci pierwotnie postępującej. 

Na SM częściej zapadają kobiety niż mężczyźni, ale choroba czasem szybciej postępuje w grupie mężczyzn. W Polsce 6–7 na 10 chorych to kobiety.

Zdecydowana większość przypadków występuje wśród osób rasy białej, zamieszkującej na półkuli północnej. Im bliżej równika, tym zapadalność jest niższa. 

Szacuje się, że na stwardnienie rozsiane choruje ponad 2,5 mln ludzi na całym świecie. Liczbę chorych w Europie oceniono na więcej niż milion, a w Polsce ponad 50 tysięcy.

Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego przewiduje, że co roku w Polsce przybywa 1300–2100 nowych zachorowań. 

Wiadomo również, że u osób będących w pierwszym stopniu pokrewieństwa z chorymi występuje 20–40 razy wyższe ryzyko zachorowania na stwardnienie rozsiane.

Jak zdiagnozować stwardnienie rozsiane 

Na początku lekarz podejrzewający stwardnienie rozsiane zbiera dokładny wywiad odnośnie niepokojących go objawów, ich charakteru i czasu trwania. Pyta również o współistniejące choroby oraz o występowanie podobnych symptomów wśród członków rodziny.

Poza wywiadem do rozpoznania SM konieczne są badania neurologiczne i konsultacje z neurologiem. Jeśli lekarz uzna to za słuszne, może skierować pacjenta na inne testy.

W diagnostyce stwardnienia rozsianego najczęściej wykonuje się badanie rezonansem magnetycznym (MRI). Jego wykonanie dostarcza rzetelnych i dokładnych informacji, wystarczających do postawienia diagnozy lub jej wykluczenia.

Badanie rezonansem może pokazać zmiany demielinizacyjne, których obecność jest elementem SM. Ponadto dostarcza dodatkowych danych dotyczących aktywności choroby i daje szansę na ocenę jej dalszej progresji.

Badanie MRI wykonuje się w celu ocenienia efektywności prowadzonej terapii. Jest to jednak uzależnione od wielu różnych czynników.

Poza tym badanie rezonansem jest nieocenioną metodą, jeśli chodzi o wykluczenie chorób o objawach i dolegliwościach podobnych do tych w przebiegu stwardnienia rozsianego.

Innym badaniem zlecanym w trakcie diagnozowania stwardnienia rozsianego jest wykonanie nakłucia lędźwiowego i pobranie płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR).

PMR jest badany pod kątem obecności prążków oligoklonalnych i przeciwciał IgG, wykonuje się także badanie ogólne płynu. Badanie to jest o tyle istotne, że pozwala wykluczyć inne choroby, dające objawy takie jak  SM.

Czasami lekarz zleca badanie wzrokowych potencjałów wywołanych. Ocenia ono przewodzenie w drogach nerwowych poprzez obserwację aktywności mózgu i reakcji na bodźce.

Z uwagi na to, że wiele innych chorób ma przebieg i objawy podobne do stwardnienia rozsianego, należy przeprowadzić diagnostykę różnicową i wykluczyć w razie konieczności takie choroby, jak:

• borelioza,
• neuroborelioza,
• syndrom Sjörgena,
• toczeń,
• choroba Devica,
• ostre rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia,
• ostre krwotoczne zapalenie istoty białej mózgu,
• choroby naczyniowe mózgu,
• kiła oponowo-naczyniowa,
• neurosarkoidoza,
• choroba Behceta.

Czasami wykluczenie innych chorób jest bardzo proste, a czasem konieczne są badania specjalistyczne. 

Rokowania i powikłania stwardnienia rozsianego 

Wyleczenie SM jest niemożliwe, zatem pacjent będzie się zmagał z chorobą całe swoje życie. Jest to choroba, która może znacznie obniżać jakość życia i utrudniać normalne funkcjonowanie, jednak nie u każdego pacjenta. 

Przewidzenie progresji choroby jest bardzo trudne, czasem niemożliwe, gdyż jest to kwestią indywidualną. Rokowania zależą głównie od fazy zachorowania, w jakiej pacjent się znajduje. 

Z badań wynika, że większość chorych na SM ma podobną długość życia do osób niechorujących na stwardnienie. Powikłania, jakie mogą wystąpić w wyniku chorowania to najczęściej niedowład kończyn dolnych, skurcze i osłabienie mięśni, wahania nastroju, depresja, zaburzenia funkcji seksualnych, zaburzenia wypróżniania i oddawania moczu.

Szacuje się, że około 15 lat po postawieniu diagnozy duża część chorych na stwardnienie rozsiane używa laski, wózka, chodzika i/lub innych pomocy potrzebnych do poruszania się.

Dużą nadzieję dla chorych na SM stanowią leki będące w trakcie badań klinicznych lub te, oczekujące na rejestrację i wprowadzenie do obrotu.

Stwardnienie rozsiane zapobieganie

Ponieważ nieznane są dokładne przyczyny rozwinięcia się stwardnienia rozsianego, nie ma też specyficznych zaleceń profilaktycznych. 

Zalecane postępowanie przy stwardnieniu rozsianym

1. Jeśli zauważysz u siebie objawy sugerujące stwardnienie rozsiane, niezwłocznie zgłoś się do lekarza w celu dalszej diagnostyki. Objawy SM są niespecyficzne i twoje dolegliwości mogą być przyczyną zupełnie innej choroby. Postaraj się na spokojnie przedstawić swój problem lekarzowi.
2. Jeśli chorujesz na SM, ściśle przestrzegaj zasad i schematów przyjmowania leków. Regularnie stawiaj się na konsultacje lekarskie i badania.
3. W przypadku chorowania na stwardnienie rozsiane, unikaj gorących kąpieli, sauny, wysokich temperatur i nie przegrzewaj organizmu, ponieważ powodują one nasilenie już istniejących objawów neurologicznych.
4. Aktywność ruchowa w trakcie choroby jest jak najbardziej wskazana. Musi być dopasowana do możliwości organizmu i zaawansowania choroby.
5. Odżywiaj się zdrowo i prowadź na co dzień zbilansowaną dietę. Spożywaj dużo warzyw
   i owoców, produktów pełnoziarnistych, chudego i niskotłuszczowego nabiału, chudych ryb i drobiu bez skóry. Po konsultacji z lekarzem możesz rozważyć suplementację witaminą D.
6. Życie ze stwardnieniem rozsianym nie należy do najłatwiejszych, więc jeśli nie radzisz sobie emocjonalnie z dopiero co rozpoznaną chorobą lub z jej przebiegiem i dolegliwościami, udaj się na konsultację do psychiatry lub psychologa. On pomoże Ci przetrwać trudny czas oraz da narzędzia pomocne w radzeniu sobie z własnymi emocjami i reakcjami na chorobę. Możesz też poszukać lokalnej grupy wsparcia. Inni chorzy to czasem nieocenione źródło rad i pomocy.

Źródła:

1. Wczesne objawy stwardnienia rozsianego, Neurologia Praktyczna – portal dla lekarzy neurologów i lekarzy medycyny ogólnej
   https://neurologia-praktyczna.pl/a2308/Wczesne-objawy-stwardnienia-rozsianego.html/
2. B. Szyluk, Geny i czynniki środowiskowe w stwardnieniu rozsianym, Neurologia Praktyczna – portal dla lekarzy neurologów i lekarzy medycyny ogólnej
   https://neurologia-praktyczna.pl/a3154/Geny-i-czynniki-srodowiskowe-w-stwardnieniu-rozsianym.html
3. J. Halper, Multiple sclerosis (MS) symptoms, Healthline
   https://www.healthline.com/health/multiple-sclerosis/symptoms
4. A. Pietrangelo, Understanding multiple sclerosis (MS), Healthline
   https://www.healthline.com/health/multiple-sclerosis#modal-close
5. Multiple sclerosis, Mayo Clinic, zakładki „symptoms & causes” oraz „diagnosis & treatment”
   https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/multiple-sclerosis/symptoms-causes/syc-20350269
6. R. Madell, Multiple sclerosis prognosis and you life expectancy, Healthline
   https://www.healthline.com/health/multiple-sclerosis/prognosis-and-life-expectancy
7. Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego, zakładki „ diagnozowanie” oraz „epidemiologia” w sekcji „stwardnienie rozsiane”
   https://www.ptsr.org.pl/