Pracoholizm - przyczyny, objawy, leczenie uzależnienia od pracy

Brak kontroli nad swoim życiem zawodowym może doprowadzić do rozwoju pracoholizmu, który staje się coraz większym problemem zdrowotnym w skali globalnej. Praca dla większości z nas stanowi ogromną wartość. Dzięki niej możemy realizować jedną z ważniejszych potrzeb człowieka – tę dotyczącą samorealizacji oraz poczucia własnej wartości. Osiągnięcia, sukcesy oraz nabyte nowe umiejętności niewątpliwie pozytywnie wpływają na nasze samopoczucie. Tak, jak w przypadku każdej działalności, tak i w tej zawodowej powinno się jednak pamiętać o zachowaniu równowagi pomiędzy pracą a życiem osobistym. 
Skąd się bierze pracoholizm?

Dzisiejsze czasy sprzyjają temu, że pracujemy coraz więcej. Odpowiadają za to m.in.:

  • szybkie tempo życia,
  • rozwój środków transportu,
  • mediów,
  • kanałów komunikacji.

To właśnie z ich powodu musimy niekiedy przychodzić wcześniej czy zostawać dłużej w pracy, ponieważ np. mamy telekonferencję z kontrahentami zza oceanu, czy lecimy gdzieś w delegację. Wymienione czynniki mogą wpływać na nasze zdrowie i prowadzić do pracoholizmu. 

Co to jest pracoholizm?

Termin po raz pierwszy został użyty przez Wayne’a Oates’a w 1968 roku dla określenia zachowań ludzi, dla których praca staje się najważniejszą wartością życiową. Autor stworzył definicję pracoholizmu na podobieństwo alkoholizmu, aby podkreślić jego negatywny charakter.

Należy podkreślić, że nie każdy człowiek, który dużo pracuje jest pracoholikiem. Choć w definicjach podkreśla się przymus wykonywania pracy jako główne kryterium pracoholizmu, to jest to nieco bardziej złożony rodzaj uzależnienia.

Charaktertyka pracoholizmu

  • jest to zaburzenie równowagi między pracą, a innymi sferami życia oraz utrata kontroli nad własnym zachowaniem na skutek wewnętrznego przymusu jej wykonywania². 
  • pracownik cierpiący na pracoholizm odczuwa silny przymus wykonywania obowiązków, co utrudnia mu limitowanie zaangażowania i zaabsorbowania pracą zawodową, mimo że nie jest ona dla niego źródłem zadowolenia¹.
  • objawia się on obsesyjną, kompulsywną i wewnętrzną potrzebą ciągłego wykonywania pracy kosztem innych obszarów życia (np. zaniedbywanie rodziny i przyjaciół, brak snu i odpoczynku, innych aktywności). Zaburzenie zaliczane jest do uzależnień behawioralnych.

Ogólnie zaburzenie to możemy określić jako często bagatelizowane uzależnienie od pracy.

Nadmierne zaangażowanie w pracę nie definiuje pracoholizmu, ale może na niego wskazywać.

Relacje pracoholika z pracą

Relacje człowieka z pracą określają trzy wymiary¹:

  • zaabsorbowanie pracą,
  • przymus pracy,
  • zadowolenie z pracy.

W zależności od relacji i ich poziomu wyróżniamy różne rodzaje zaburzenia:

  • Entuzjasta pracy to osoba charakteryzująca się wysokim poziomem zaabsorbowania pracą i zadowolenia z niej.
  • Uzależniony pracoholik jest zaabsorbowany pracą i ma wysoki przymus jej wykonywania, a jednocześnie zadowolenie z niej niskie.
  • Jeżeli z kolei wszystkie wymiary są na wysokim poziomie, osobę taką nazywamy entuzjastycznym pracoholikiem.
  • Trzy niskie wymiary świadczą o pracowniku niezaangażowanym.
  • Jeżeli tylko zadowolenie z pracy jest wysokie, możemy wówczas mówić o pracowniku zrelaksowanym.
  • Jeżeli natomiast jedynie przymus pracy jest na wysokim poziomie, wówczas taki pracownik określany jest mianem rozczarowanego¹.

Jak zachowuje się pracoholik? 

Pracoholik zwykle charakteryzuje się obsesyjno-kompulsyjnym lub narcystycznym typem osobowości.

  • jest drobiazgowym profesjonalistą,
  • zazwyczaj odczuwa lęk,
  • ma problem z utrzymywaniem więzi społecznych,
  • często czuje się osamotniony i zmęczony,
  • ma duży problem z poradzeniem sobie z porażkami - rozpamiętuje swoje niepowodzenia.

Fazy pracoholizmu

Pracoholizm, tak jak każda choroba, ma swoje stadia rozwoju.

  • Faza wstępna

To pierwsza faza. Zwykle zaczyna się od perfekcjonizmu i chęci pochwalenia się jak najlepszymi wynikami w pracy. Dominują w niej m.in.: 

  • ciągłe myślenie o pracy,
  • brak czasu na życie osobiste,
  • pogorszenie relacji z innymi,
  • lęk,
  • bóle głowy².

Wyrzuty sumienia wobec rodziny tłumaczone są tu zwykle poczuciem obowiązku.

  • Faza krytyczna

Jest kolejnym stadium, w którym symptomy w zakresie relacji z innymi oraz objawy somatyczne się nasilają. Charakterystyczne dla tego stadium jest:

W tym stadium chory stara się pracować mniej, ale nie potrafi. Zwykle pojawiają się kłopoty rodzinne, groźby rozwodu. Organizm pracoholika jest na skraju wytrzymałości, a on nie zmienia swoich nawyków². Często więc zdarza się tak, że paradoksalnie stan zdrowia chorego uniemożliwia mu już efektywną działalność zawodową. 

Dość często pracoholizm może prowadzić do wypalenia zawodowego.

  • Faza chroniczna

Etap ten charakteryzuje się:

  • małą ilością snu,
  • spożywaniem znikomej ilości pokarmów, co prowadzi do wycieńczenia fizycznego i psychicznego.

Chory skupia się wyłącznie na pracy, co w skrajnych przypadkach może doprowadzić nawet do śmierci. 

Pracoholizm – częstotliwość występowania

To problem globalny. Już w 2002 roku szacowano, że zjawisko to dotyczy 5 proc. populacji, a więc dotyka co 20. człowieka.

Badania przeprowadzone w Polsce wskazują, że może on obejmować nawet 20 proc. Polaków.

Uzależnienie od pracy może prowadzić nawet do śmierci. Szacuje się, że np. w Japonii aż 10 000 osób rocznie umiera przy biurku. Taka śmierć doczekała się nawet swojej nazwy – karoshi, czyli śmierci z przepracowania. 

Przyczyny pracoholizmu

Wyróżnia się kilka przyczyn:

  • charakter obecnego rynku pracy (gdzie wymaga się od pracownika jak najlepszych wyników, pełnego oddania firmie, osiągania dużych zysków dla korporacji),
  • charakter pracy (zaciera się granica między życiem zawodowym i rodzinnym, nienormowany czas pracy, ograniczenie opiekuńczej roli państwa)²,
  • inne czynniki środowiskowe,
  • uwarunkowania biologiczne,
  • wpływ osobowości i temperamentu (tendencje obsesyjno-kompulsywne, narcystyczne i zapotrzebowanie na wysoką stymulację)¹,
  • środowisko rodzinne (uzależnienie od pracy może być bowiem formą ucieczki od problemów rodzinnych, odcięcia się od trudnych sytuacji).

Objawy pracoholizmu

Pierwszym objawem jest oczywiście stałe zaabsorbowanie pracą. Chory nie jest w stanie myśleć o czymkolwiek innym, nigdzie indziej nie wkłada tyle energii. W pracy spędza większość swojego czasu. Co więcej, konieczność nawet chwilowego przerwania wykonywanych zadań może powodować u niego:

Jedynym lekiem na te dolegliwości jest oczywiście powrót do pracy.

Osoba uzależniona od pracy ma również potrzebę stałego podwyższania sobie celów do osiągnięcia. Chce być lepsza od innych, pragnie ciągle nowych sukcesów i bardzo źle reaguje na porażki, nie potrafi sobie z nimi poradzić.

Symptomy dodatkowe: 

  • niezdrowy stosunek do czasu wolnego, nieumiejętność odpoczywania,
  • nerwice niedzielne – pojawiające się wówczas bóle głowy, złe samopoczucie,
  • brak czasu dla rodziny i przyjaciół,
  • brak czasu na hobby, sport,
  • stawianie pracy na pierwszym miejscu,
  • codzienne zostawanie dłużej w pracy lub zabieranie jej do domu.

Problem pracoholizmu dotyka osób, które spędzają coraz więcej czasu na wykonywania obowiązków zawodowych.

Kto diagnozuje pracoholizm?

Zazwyczaj diagnozą i leczeniem zajmuje się psycholog lub psychoterapeuta na podstawie przeprowadzonych wywiadów z pacjentem (pyta m.in. o objawy somatyczne, środowisko pracy i relacje rodzinne, a następnie przeprowadza odpowiednie testy) i jego rodziną.

Rozpoznanie pracoholizmu

Stale rosnąca skala problemu, jakim jest pracoholizm, sprawiła, że został ujęty w Klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10, gdzie wymienia się jego następujące kryteria:

  • ilościowy i jakościowy wzrost zaangażowania w pracę, przejawiający się w zwiększeniu czasu poświęconego pracy oraz podejmowaniu coraz większej liczby zadań i projektów,
  • skoncentrowanie myśli, celów, wyobraźni na pracy, z jednoczesną utratą zainteresowania innymi sprawami niezwiązanymi z pracą oraz traktowanie innych zajęć w kategoriach pracy,
  • utrata kontroli nad swoim zachowaniem polegająca na niemożności oceny czasu pracy i liczby zadań do zrealizowania,
  • niezdolność do abstynencji, czyli zaprzestania pracy i życia bez pracy, odczuwana jako subiektywna niemożność zaprzestania pracy (przy wymuszonym lub świadomym zaprzestaniu pojawiają się lęk i napięcie, objawy somatyczne),
  • zmniejszenie satysfakcji z pracy, z jednoczesnym coraz większym zaangażowaniem w nią,
  • występowanie nawrotów uzależnienia oraz problemów zdrowotnych i dysfunkcjonalności w społecznym funkcjonowaniu.

Leczenie pracoholizmu

Leczenie polega głównie na współpracy z psychologiem. Ważnym jej elementem jest zarówno psychoedukacja, jak i podejmowanie przez pacjenta wskazanych działań.

Terapia przy zaburzeniu polega na:

  • ustaleniu z pacjentem harmonogramu postępowania obejmującego liczbę godzin, jaką może poświęcić na pracę i której to liczby musi się trzymać,
  • nauce rozpoznawania i kontrolowania swoich emocji,
  • zmianie dezadaptacyjnych przekonań (np. niewłaściwe, nieadekwatne postrzeganie siebie, innych ludzi),
  • nauce samokontroli.

Psychoterapia pracoholika zwykle jest trudnym procesem, gdyż tak jak w przypadku innych uzależnień, tak i tutaj konieczne jest pokonanie wielu barier stawianych przez pacjenta.  

Powikłania pracoholizmu

Oczywistymi konsekwencjami są problemy w życiu prywatnym. Pracoholik rzadko bywa w domu, nie interesuje się rodziną, staje się wobec niej niegrzeczny. Taka sytuacja często kończy się rozwodem i ograniczonymi relacjami z dziećmi.

Dodatkowo może również utrudniać relacje ze współpracownikami, chory bywa wobec nich arogancki, traktuje z pogardą, bo nie pracują tyle, co on.

Inne skutki:

Pamiętaj!

  1. Praca jest bardzo ważną aktywnością w życiu człowieka.
  2. Z pracy powinno się czerpać przyjemność.
  3. Zachowaj równowagę między pracą, a relaksem.
  4. Wykorzystuj swoje urlopy.
  5. Jeżeli czujesz przymus pracy, a ona nie daje ci zadowolenia, skonsultuj się ze specjalistą.
  6. Kontoluj liczbę godzin pracy zgodnie ze swoją umową o pracę.

Pracoholizm - Quiz

Odpowiedz na następujące pytania:

  1. Czy odczuwasz przymus pracy?
  2. Czy praca nie daje Ci zadowolenia?
  3. Czy często zostajesz w pracy po godzinach?
  4. Czy wszystkie twoje myśli skupiają się na pracy?
  5. Czy nie znajdujesz czasu dla rodziny przez swoją aktywność zawodową?

Jeżeli odpowiedziałeś/odpowiedziałaś TAK na przynajmniej 3 z 5 pytań, zalecamy konsultacje z psychologiem, ponieważ mogą u ciebie występować objawy pracoholizmu.

Piśmiennictwo

¹ "Pracoholizm: istota, konsekwencje i uwarunkowania"Golińska L.; Acta Universitatis Lodziensis, Folia Psychologica 14, 97-107, 2010

² "Pracoholizm - przyczyny, konsekwencje, przeciwdziałanie, Bezpieczeństwo Pracy nauka i praktyka"Ostrowska M.; 12/24 10-13

³ "Kryteria diagnostyczne DSM 5"American Psychiatric Association, 2013

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 22.10.2019
Data ostatniej aktualizacji 10.05.2023