Odchudzanie – leczenie nadwagi i otyłości

Otyłość jest poważnym problemem cywilizacyjnym. Dotyka od 10 do 30 proc. społeczeństwa. Można ją leczyć oraz stosować odpowiednią dietę na odchudzanie.

Plan leczenia otyłości

Ważne by porozmawiać z lekarzem pierwszego kontaktu i dietetykiem. Rozmowa powinna dotyczyć możliwych przyczyn problemów z kontrolą masy ciała, historii swoich prób jej redukcji i próby wspólnego znalezienia możliwych sposobów na pokonanie barier, które mogą utrudniać skuteczność terapii.

Plan leczenia jest podobny niezależnie od tego, czy zdiagnozowano otyłość, czy nadwagę. Podstawą jest zmiana nawyków żywieniowych i zwiększenie poziomu aktywności fizycznej. Wraz ze wzrostem BMI i obecnością chorób współistniejących może być potrzebne zastosowanie metod intensyfikujących przebieg leczenia.

Optymalnie osoba otyła powinna być pod opieką wielu specjalistów. Lekarz może pogłębić diagnostykę w kierunku chorób współistniejących i powikłań otyłości, np. cukrzycy typu 2. Choroby współistniejące również powinny być właściwie leczone.

Odchudzanie

Osoby borykające się z nadmierną ilością zmagazynowanej tkanki tłuszczowej cechują się różnym stopniem gotowości do podjęcia zmiany swojego stylu życia, w tym nawyków żywieniowych.

Jest to niezwykle ważny czynnik, który determinuje zakres działań terapeutycznych i ich skuteczność. Dla osoby odchudzającej się ważne jest wsparcie krewnych i znajomych.

Zmiana zachowań żywieniowych nie musi być droga – powinna być dopasowana do możliwości finansowych danej osoby. Wpływ na skuteczność terapii może mieć również wiele czynników psychogennych, np. trudności z asertywnością czy prokrastynacja (czyli odwlekanie z podjęciem decyzji o odchudzaniu).

Jak zacząć odchudzanie?

Pierwszy krok stanowi określenie realnego celu terapii. To stopniowe i trwałe zmniejszenie masy ciała, do którego możemy dążyć przez wprowadzenie określonych zmian w swoim stylu życiu. Cel powinien on być realny i dostosowany do konkretnej osoby, czyli osiągalny i umożliwiający wprowadzenie zmian długoterminowych.

Każda osoba z otyłością musi uświadomić sobie, że zmaga się z chorobą przewlekłą i powinna kontrolować swoją wagę ciała już do końca życia.

Opracowano na podstawie: Olszanecka-Glinianowicz M., Godycki-Ćwirko M., Lukas W. i wsp., Zasady postępowania w nadwadze i otyłości w praktyce lekarza rodzinnego. Wytyczne Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej oraz Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością. „Lekarz Rodzinny”,wyd. spec. 2017; 3; Zespół ds. leczenia otyłości u osób dorosłych Polskiego Towarzystwa Dietetyki: Gajewska D., Myszkowska-Ryciak J., Lange E. i wsp., Standardy leczenia dietetycznego otyłości prostej u osób dorosłych. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Dietetyki 2015. „Dietetyka” 2015; 8 (wyd. spec.).

Wykazano, że utrata nadmiernej masy ciała na poziomie 5–15 proc. w okresie 6 miesięcy wiąże się z korzystnym efektem zdrowotnym. Utrata masy ciała już na poziomie 5 proc. jest uznawana za dobry efekt.

Redukcja 15 proc. wyjściowej masy ciała to wynik wręcz doskonały. Przyjmuje się 10 proc. redukcję masy ciała za zwykle realny cel dla odchudzającego, jednocześnie przynoszący korzyść zdrowotną.

Po pozytywnym zakończeniu fazy utrzymania, w zależności od stopnia otyłości, lekarz może podjąć decyzję o dalszej redukcji masy ciała. Dla lekarza i dietetyka celem jest nie tylko redukcja masy ciała pacjenta, lecz także związane z tym zmniejszenie ryzyka powikłań związanych z otyłością oraz utrzymanie redukcji w perspektywie długoterminowej.

Dieta odchudzająca

Jednym z warunków skutecznego odchudzania jest zmiana przyzwyczajeń żywieniowych, w tym dieta niskokaloryczna

• Sposób odżywiania się powinien być urozmaicony i zbilansowany – czyli taki, który dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych w ilości odpowiedniej dla danej osoby. Zmiana nawyków żywieniowych powinna być trwała. Ważne, by stosowana dieta była zbilansowana i długofalowo przestrzegana.
• Do tej pory nie wykazano, by dieta oparta na większej proporcji węglowodanów, tłuszczów lub białka była korzystniejsza niż zdrowa zbilansowana dieta o obniżonej kaloryczności.
• W zależności od wyjściowej masy ciała dieta niskokaloryczna polega na redukcji o 500–1000 kcal zwyczajowej kaloryczności diety.
• Zbilansowana dieta dostarcza optymalnej ilości wszystkich składników odżywczych. Zmiana nawyków żywieniowych zwiększa szanse na długoterminowy efekt

Dietetyk wspiera osobę otyłą w zmianie przyzwyczajeń żywieniowych, zbilansowaniu diety i jej dopasowaniu do potrzeb i preferencji danej osoby, jak również jej możliwości kulinarnych i finansowych. Wykrywa błędy żywieniowe pacjenta i pomaga je zmienić w sposób stopniowy. Terapia zakłada nie tylko zmniejszenie ilości spożywanego pożywienia, lecz także zwrócenie uwagi na wybór żywności i sposób przygotowania.

Ćwiczenia na odchudzanie

Złotym standardem w odchudzaniu jest kombinacja zmiany przyzwyczajeń żywieniowych i zwiększenia poziomu aktywności fizycznej.

• W leczeniu otyłości zaleca się podejmowanie w czasie wolnym około 60–90 minut codziennego wysiłku fizycznego o umiarkowanej intensywności. Jest to sporo, ale taki czas treningu powinien zostać osiągnięty lub prawie osiągnięty przez stopniowe zwiększanie swojej aktywności fizycznej. Warto zacząć od drobnych zmian – np. 10–15 minut wysiłku fizycznego dziennie. Przy tolerancji takiego wysiłku, np. po 1–2 tygodniach, zwiększyć czas trwania treningu. Można też stopniowo zmieniać jego intensywność i częstotliwość (np. 2–3 razy w tygodniu, po pewnym czasie 5 razy w tygodniu). „Nie od razu zbudowano Rzym” – lepiej ćwiczyć na miarę swoich możliwości niż wcale.
• Warto uzupełnić swój plan treningowy również o wysiłek oporowy (siłowy) – optymalnie około 3 sesje w tygodniu. Wysiłek oporowy to ćwiczenia obejmujące wszystkie większe grupy mięśni, np. kulturystyczna metoda treningu (tzw. body building) czy ćwiczenia z hantlami. Pozwoli to zwiększyć nie tylko masę, ale i siłę mięśniową.

Lekarz lub fizjoterapeuta mogą doradzić, jaki rodzaj wysiłki fizycznego i o jakiej intensywności można bezpiecznie wykonywać. Ocenią indywidualne możliwości i aktualny stan zdrowia pacjenta z otyłością. Osobom otyłym zwykle rekomenduje się: pływanie i ćwiczenia w wodzie, jazdę na rowerze czy szybki marsz. Te aktywności angażują większość grup mięśni. W przypadku wskazań medycznych, przed rozpoczęciem regularnych treningów, lekarz może chcieć zlecić dodatkowe badania diagnostyczne czy konsultacje specjalistyczne, by zadbać o bezpieczeństwo pacjenta.

Wysiłek fizyczny powoduje zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej i utrzymanie lub zwiększenie beztłuszczowej masy ciała, redukcję ciśnienia tętniczego krwi, zwiększenie wrażliwości tkanek na insulinę oraz poprawę wydolności tlenowej i profilu lipidowego. Również wpływa korzystnie na długoterminowe utrzymanie redukcji masy ciała oraz samopoczucie pacjenta i wzrost jego samooceny.

Zwiększenie codziennej aktywności fizycznej

• Ważne jest, by nie tylko zwiększyć swoją aktywność w czasie wolnym, ale również tę na co dzień. WHO zaleca co najmniej 10 000 kroków dziennie.
• Można spróbować to osiągnąć np. przez korzystanie ze schodów zamiast z windy, z roweru zamiast z samochodu, przez spacerowanie w trakcie prowadzenia rozmowy telefonicznej.

Odchudzanie a waga i dietetyk

Ważne są ważenie się przynajmniej raz w tygodniu i regularne konsultacje dietetyczne.

Monitorowanie zmian jest niezbędnym elementem terapii.

• Osoba na diecie redukcyjnej powinna kontrolować swoją masę ciała przynajmniej raz w tygodniu (optymalnie: w godzinach porannych, na czczo – zawsze na tej samej wadze).
• Osoba odchudzająca się powinna skonsultować się ze specjalistą nie rzadziej niż raz w miesiącu. Warto omówić ze specjalistą dotychczasowy efekt redukcji masy ciała, napotkane trudności z przestrzeganiem leczenia i dalszy plan terapii. Jeżeli zaistnieje taka potrzeba, np. brak oczekiwanego efektu terapii, specjalista jest właściwą osobą do jej modyfikacji.

Wizyty kontrolne u dietetyka mogą mieć różną formę. Poza klasyczną konsultacją indywidualną, istnieją spotkania grupowe czy coraz popularniejsze konsultacje online. Częstość spotkań powinna być dopasowana do potrzeb i możliwości osoby otyłej.

Odchudzanie suplementacja

Suplementacja określonych witamin i składników mineralnych lub preparatów wieloskładników może być zalecona przez lekarza w przypadku podejrzenia niedoborów składników odżywczych wynikających ze źle zbilansowanej diety.

Leki na otyłość

Gdy zmiany nawyków żywieniowych w połączeniu z planem treningowym nie przyniosą oczekiwanych efektów, lekarz może rozważyć inne metody leczenia otyłości.

Farmakoterapia nie zastępuje zmiany przyzwyczajeń żywieniowych i zwiększenia poziomu aktywności fizycznej. W Polsce jedynym dostępnym obecnie  lekiem w leczeniu otyłości jest orlistat. Hamuje on wchłanianie w przewodzie pokarmowym około 1/3 spożytych z pokarmem tłuszczów. Leczenie farmakologiczne jest stosowane tylko i wyłącznie w określonych wskazaniach.

Farmakoterapia może być zastosowana tylko w przypadkach otyłości (BMI ≥ 30 kg/m²) lub nadwagi (gdy BMI ≥ 27 kg/m²), której towarzyszy co najmniej jedna choroba współistniejąca, stanowiąca powikłanie nadwagi (np. cukrzyca typu 2, zaburzenia lipidowe, nadciśnienie tętnicze i zespół policystycznych jajników). Lek jest rozważany w momencie, gdy próby leczenia niefarmakologicznie nie pozwoliły osiągnąć określonego celu leczenia.

Dieta przemysłowa

Jeśli tradycyjne odchudzanie nie działa, lekarz może zdecydować także o diecie przemysłowej. Dieta VLCD (ang. very low calorie diet) stanowi płynną dietę o bardzo niskiej kaloryczności (zwykle poniżej 800 kcal/dobę), które została wyprodukowana przemysłowo.

Można ją stosować krótkoterminowo oraz tylko i wyłącznie na wskazanie i pod opieką lekarza wykwalifikowanego w leczeniu otyłości. Istnieje szereg przeciwwskazań do jej stosowania. Jej celem jest zwykle zwiększenie intensywności terapii. Może też być zamiennikiem 1–2 zwyczajowych posiłków diety redukcyjnej.

Chirurgia bariatryczna

Kolejnym krokiem w leczeniu otyłości, gdy dieta i ćwiczenia nie działają, jest leczenie chirurgiczne. Może być zaproponowane przez lekarza osobie z otyłością III (≥ 40 kg/m²) lub II stopnia (≥ 35 kg/m²), ale z współistniejącymi powikłaniami otyłości, których przebieg mógłby ulec poprawie w wyniku redukcji masy ciała.

Chirurgiczne leczenie otyłości rozważa się tylko u osób dorosłych i nie starszych niż 60 lat, u których:

• wcześniejsze próby redukcji masy ciała zostały sprawdzone i nie przyniosły pożądanego efektu w ciągu ostatnich 6 miesięcy,
• zaobserwowano ponowny przyrost masy ciała po znacznej redukcji,
• pacjent jest świadomy i gotowy podjąć się długotrwałej metody leczenia otyłości oraz przestrzegania zaleceń po operacji bariatrycznej.

Istnieje szereg przeciwwskazań do chirurgicznego leczenia otyłości, dlatego musi być one podjęte wyłącznie ze wskazań medycznych i po kompleksowej ocenie stanu zdrowia chorego przez zespół wielospecjalistyczny.

Zespół ten obejmuje: lekarza wykwalifikowanego w leczeniu otyłości, dietetyka psychologa lub psychiatrę, anestezjologa, chirurga bariatrę oraz pielęgniarkę społeczną/socjalną. W przypadku leczenia chirurgicznego kluczowe jest długofalowe monitorowanie. Osoby po operacji bariatrycznej są narażone na ryzyko niedoborów pokarmowych i rozwoju niedożywienia, czego przed zabiegiem trzeba być świadomym.

Kiedy do psychologa z otyłością?

Jeszcze przed rozpoczęciem leczenia otyłości lekarz może zaproponować konsultację psychologiczną lub psychiatryczną. Może również stwierdzić, że pomocna byłaby konsultacja z psychologiem specjalizującym się w zaburzeniach odżywiania. Jeżeli istnieje taka możliwość, jest to nieoceniona pomoc, np. w przypadku osób z podejrzeniem depresji, które zajadają stres lub mają inne problemy na tle psychicznym związane z przyjmowaniem pokarmów.

Terapia poznawczo-behawioralna może stanowić element wielospecjalistycznej terapii otyłości. Pomocnym również może być udział w grupach wsparcia i kontakt z osobami, które mierzą się z podobną chorobą.

Czy dieta cud działa?

Większość osób szuka metod na szybki i gwałtowny spadek masy ciała. Mniej lub bardziej wymyślne sposoby znajdziemy na stronach internetowych i w prasie kolorowej. Zwykle kończą się one krótkotrwałym schudnięciem i równie szybkim powrotem do masy ciała sprzed diety (zwyczajowo nazywanym efektem jo-jo).

Efekt jo-jo niestety wiąże się z szybkim zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej, tym samym jest obarczony powikłaniami otyłości.

Niezbilansowane diety lub inne niezalecane przez towarzystwa naukowe metody mogą powodować gorsze samopoczucie i osłabienie związane z niedoborem składników odżywczych. Szybka utrata nadmiernych kilogramów to ryzyko spadku masy mięśniowej i utraty wody, a niekoniecznie nadmiernej tkanki tłuszczowej. Co więcej, wiąże się z ryzykiem wystąpienia kamicy pęcherzyka żółciowego lub stłuszczenia wątroby.

Suplementy diety i inne niezalecane metody odchudzania

Towarzystwa naukowe nie zalecają stosowania leków ziołowych, suplementów diety (np. chromu, likopenu) i homeopatii w leczeniu otyłości. Są one często reklamowane jako skuteczne w odchudzaniu, ale nie ma obecnie wystarczających dowodów potwierdzających ich skuteczność i bezpieczeństwo. Leczenie powinno być oparte na dobrej praktyce kliniczne i terapiach o skuteczności i bezpieczeństwie potwierdzonych dowodami naukowymi.

Nie jest zalecana również liposukcja, ponieważ ta epizodyczna redukcja podskórnej tkanki tłuszczowej i masy ciała, nie wpływa na insulinooporność i ryzyko choroby wieńcowej.

Ze względu na brak przekonywujących dowodów o skuteczności w leczeniu otyłości nie jest zalecana także akupunktura.

Odchudzanie podsumowanie

Otyłość to choroba przewlekła, która wymaga kontroli wagi ciała przez całe życie. Celem jej leczenia jest stopniowa i realna dla danej osoby redukcja masy ciała oraz jej długoterminowe utrzymanie. Podstawą postępowania jest zmiana przyzwyczajeń żywieniowych i zwiększenie poziomu aktywności fizycznej. Farmakoterapia i chirurgia bariatryczna nie zastępują zmiany nawyków żywieniowych i podejmowania regularnej aktywności fizycznej.

Artykuły o cukrze - cykl

„Zdrowsza w 30 dni”. Budujemy nawyk ograniczania cukrów. Dowiedz się, jak stopniowo, mądrze i skutecznie ograniczać cukry w diecie.

• Węglowodany – jak cukier wpływa na organizm?
• Węglowodany - w czym są węglowodany, rola węglowodanów
• Zdrowe zamienniki napojów słodzonych
• Cukier a zdrowie – ile cukru jedzą Polacy i jakie są tego konsekwencje?
• Motywacja i nawyk – jak zmienić nawyk?
• Otyłość i nadwaga - rozpoznanie, diagnoza
• Zdrowe odżywianie. Jedzenie ma znaczenie

Referencje:

1. World Health Organization. Body mass index – BMI (dostęp: 03.10.2019 r.).
2. Waist circumference measurments. UpToDate, Graphic 77584 Version 1.0.
3. Krzyżanowska-Świniarska B. Otyłość prosta łac. obesitas simplex simple obesity, Medycyna Praktyczna. Psychiatria w POZ (dostep: 03.10.2019 r.).
4. Perreault L. Obesity in adults: etiology and risk factors. UpToDate, Topic 5377 Version 26.0.
5. International Diabetes Federation. The IDF consensus worldwise definition of the metabolic syndrome. International Diabetes Federation, 2006.
6. Cembrowska P, Stefańska A, Odrowąż-Sypniewska G. Obesity phenotypes: normal-weight individuals with metabolic disorders versus metabolically healthy obese. Med Res J 2016; 3: 95-99.