Koronawirus 2020 – czyli rok pod znakiem pandemii

COVID-19 a system opieki zdrowotnej

Pandemia doprowadziła do dramatycznego wzrostu liczby zgonów na całym świecie, również w Polsce. Do 04.12.2020 r. w związku z zakażeniem SARS-CoV-2 zmarło 18 828 osób.

Mimo zapowiedzi naukowców, że pandemia jest nieunikniona, zaskoczyła ona cały świat. Nagle stanęliśmy w obliczu zagrożenia, wobec którego jesteśmy w zasadzie bezbronni – wciąż brak skutecznych leków i szczepionki.

Ponadto okazało się, że system opieki zdrowotnej zupełnie nie jest przygotowany, aby sprostać rosnącej liczbie zakażeń nowym koronawirusem. Z drugiej strony towarzystwa naukowe, instytucje rządowe i państwowe dość szybko reagowały na dynamicznie zmieniającą się sytuację, np. publikując nowe zalecenia, wprowadzając różne obostrzenia i intensyfikując je w zależności od zmieniającej się sytuacji epidemicznej.

Pandemia pokazała nam, jak ważny jest dobrze funkcjonujący system opieki zdrowotnej, ale nie tylko. Według wskaźnika światowego bezpieczeństwa zdrowotnego (ang. Global Health Security Index), Stany Zjednoczone były wskazywane jako numer 1 w kontekście przygotowania do pandemii – jednak realia okazały się inne, wciąż liczba przypadków w tym rejonie jest najwyższa – do 7.12. odnotowano prawie 15 mln zakażeń. Wskazuje się, że kluczowe było nie tylko przygotowanie, lecz także zarządzanie – odpowiedź instytucji rządowych na zmieniającą się sytuację epidemiczną. Noszenie maseczek, mycie rak, dystans społeczny okazały się znaczącym czynnikiem hamującym rozprzestrzenianie się wirusa.

COVID-19 a rozwój nauki

Zaledwie po roku trwania pandemii COVID-19 dostępnych jest już kilka kandydatów na szczepionkę. Intensywnie rozwinęła się również diagnostyka w kierunku zakażenia SARS-CoV-2 – w stosunkowo krótkim czasie były dostępne zarówno testy potwierdzające zakażenie (RT-PCR, antygenowe), jak i wykrywające przeciwciała wskazujące na przebycie choroby COVID-19.

W trakcie pandemii pojawiło się także sporo badań sprawdzających skuteczność i bezpieczeństwo wielu leków w COVID-19 (nie nowych substancji czynnych, ale już dostępnych na rynku). Opublikowano również ogromną liczbę badań obserwacyjnych, które dostarczyły informacji na temat m.in. częstości i charakteru występowania objawów COVID-19 w różnych populacjach (np. etnicznych, wiekowych), przebiegu COVID-19 i powikłań COVID-19. Nowością w świecie nauki było szybkie udostępnianie publikacji online i zwykle w wolnym dostępie (bez opłat), by umożliwić równe korzystanie z nich zarówno klinicystom, jak i innym naukowcom na całym świecie.

W związku z tak intensywnym rozwojem wiedzy na temat nowego koronawirusa zdarzały się momenty, gdy wcześniejsze odkrycia były obalane przez nowe dowody naukowe. Mogło budzić to pewien brak zaufania wobec naukowców i frustrację – ale nauka się rozwija. Zwykle powoli dowiadujemy się o podważeniu pewnych teorii po dłuższym okresie. Ten rok jest jednak dość specyficzny i nowe dane dotyczące nowej infekcji COVID-19 są publikowane codziennie – w związku
z czym obalenie pewnych teorii czy założeń z początku pandemii było możliwe w dość krótkim czasie.

Czy to oznacza, że nauce nie można ufać? Jeżeli badanie jest dobrej jakości, optymalnie „bez konfliktu interesu”, to jest rzetelnym źródłem informacji. Co więcej, istnieją grupy osób, które intensywnie pracują nad tworzeniem podsumowań dostępnych badań na dany temat, które są na bieżąco aktualizowane w przypadku pojawienia się nowych danych (tzw. living systematic reviews).

Pandemia to również problem fake-newsów, które mogą częściowo wynikać z przekręcania czy upraszczania oryginalnych wyników i wniosków autorów publikacji naukowej w prasie popularno-naukowej czy mediach społecznościowych, dlatego zawsze warto sprawdzać źródło. Natomiast fakt,
że naukowcy i klinicyści pracują tak intensywnie i owoce ich pracy są widoczne jest niewątpliwie wart uznania.

Koronawirus fake newsy

Od początku pandemii jesteśmy wręcz zasypywani doniesieniami na temat nowego koronawirusa – po części naukowymi, jednak w dużej mierze pseudonaukowymi, czyli tzw. fake newsami. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podkreśla, że to pierwsza w historii pandemia, w której nowoczesne technologie i media społecznościowe są stosowane na tak dużą skalę – mamy do czynienia nie tylko
z pandemią, lecz także z infodemią.

Co to jest infodemia?

Infodemia to nadmierne obciążanie informacjami. Niestety problemem jest często celowe rozprzestrzenianie nieprawdziwych informacji w opinii publicznej. Dezinformacja może mieć niekorzystne konsekwencje, tj. zwiększanie stygmatyzacji np. osób chorych czy zakażonych, zwiększanie lęku w społeczeństwie, obniżanie wiarygodności doniesień naukowych czy krajowych rekomendacji, zachęcanie do alternatywnych metod terapii o wątpliwych (niesprawdzonych) skuteczności i bezpieczeństwie.

Co więcej rozsiewanie nieprawidłowych informacji dotyczących diagnostyki i leczenia COVID-19 może zniechęcać ludzi do zgłaszania się do lekarza, zmniejszenia liczby wykonywanych testów.

COVID-19 rynek pracy

W trakcie pandemii bardziej zauważalne stały się nierówności społeczne, w tym dostęp do opieki zdrowotnej, różnice w formach zatrudnienia. WHO szacuje, że w wyniku pandemii nawet połowa ludzi na świecie czynnych zawodowo może stracić swoje miejsca pracy. Zmiany w sektorze pracy prawdopodobnie wpłyną przede wszystkim na najbardziej wrażliwe grupy pracowników, tj.: osoby
o niskich zarobkach lub gorszych warunkach zatrudnienia, kobiety i młodzi pracownicy. Ryzyko utraty pracy, redukcje wynagrodzeń, zmniejszenia wymiaru pracy zwiększają ryzyko problemów ze zdrowiem psychicznym, np. depresji czy zaburzeń lękowych.

Pandemia jest sytuacją wyjątkową, dlatego kolejne obostrzenia czy ryzyko lockdownu wiążą się z dużym stresem i frustracją. Często nie rozumiemy, dlaczego wprowadzono takie obostrzenia, a nie inne, dlaczego problem dotyka bezpośrednio nas, a innych nie. Lockdown jednak był konieczny i wprowadzono go w wielu krajach na całym świecie, aby zredukować liczbę zakażeń i zapobiec przeciążeniu systemu opieki zdrowotnej.

COVID-19 stres, lęk, zdrowie psychiczne

Lęk i stres związany z pandemią są czymś normalnym w obliczu niepewnej sytuacji i realnego zagrożenia. Nagła zmiana trybu życia na bardziej „domowy”, ograniczenie fizycznych kontaktów międzyludzkich – i związane z tym poczucie osamotnienia, nauka zdalna dzieci, tymczasowe problemy z zatrudnieniem mogą prowadzić do pogorszenia zdrowia psychicznego.

Stres związany z pandemią może prowadzić do:

• lęku związanego z obecną sytuacją, np. troską o bliskich, niepewnością na rynku pracy,
• problemów z koncentracją,
• problemów ze snem czy zmianą zwyczajowych godzin spania,
• zmiany nawyków żywieniowych,
• gorszej kontroli chorób współistniejących, nie tylko tych na tle psychicznym,
• zwiększonego palenia tytoniu, spożywania alkoholu i nadużywania substancji psychoaktywnych.

Około 70 proc. państw wprowadziło konsultacje telemedyczne z osobami zmagającymi się z problemami zdrowia psychicznego. Natomiast wciąż nie wszyscy potrzebujący korzystają z tej możliwości. Według analizy WHO (przeprowadzonej w 130 krajach świata) wciąż zauważa się problemy z dostępem do opieki psychologicznej czy psychiatrycznej, w tym psychoterapii i wystawiania recept na leki.

COVID-19 dostęp do lekarza

Zmienił się system świadczenia usług w obszarze opieki zdrowotnej. Zwiększono diametralnie odsetek wykonywanych konsultacji telemedycznych, które w wielu przypadkach są rekomendowane w pierwszej kolejności. Dlaczego? Żeby zabezpieczyć zarówno pacjenta, jak i personel medyczny – ograniczając możliwy kontakt z osobą zakażoną SARS-CoV-2.

Często w kontekście pandemii wspomina się o osobach chorych przewlekle, które mają utrudniony dostęp do specjalistów i/lub szpitali (z uwagi np. na przemianowanie na szpitale jednoimienne, brak wolnych miejsc, czy po prostu obawę przed zakażeniem SARS-CoV-2). Strach przed wizytą u lekarza z uwagi na zakażenie SARS-CoV-2 jest coraz częściej raportowany przez personel medyczny. Niestety, opóźnienie wizyty to późniejsze rozpoznanie i niestety późniejsze leczenie, które może być szczególnie niebezpieczne w stanach nagłych wymagających szybkiego wsparcia ze strony personelu medycznego.

Pandemia COVID-19 a HIV

Zaobserwowano, że spada liczba osób wykonujących testy w kierunku zakażenia HIV – warto zwrócić uwagę, że są to osoby leczone zwykle przez lekarzy chorób zakaźnych, których dostępność jest w związku z trwającą pandemią ograniczona. Jakość opieki nad pacjentem zakażonym HIV podczas pandemii COVID-19 jest oceniana jako gorsza. Utrudnione jest również monitorowanie już rozpoczętego leczenia antyretrowirusowego. Jednocześnie należy pamiętać, że 52,8 proc. w Europie to rozpoznania późne zakażenia HIV, a ok. 30 proc. to osoby nieświadome nosicielstwa.

Pandemia COVID-19 a choroby układu krążenia

W tym roku zaobserwowano również spadek liczby wykonywanych profili lipidowych (lipidogramu). Szacuje się też, że w przyszłym roku będzie mniejszy odsetek osób z nadciśnieniem tętniczym i dyslipidemii z uwagi na gorszą wykrywalność obu schorzeń.

COVID-19 dieta i aktywność fizyczna

Wiosną w związku z pandemią wzrosło zainteresowanie takimi tematami, jak bezpieczeństwo żywności (w kontekście dostępności), spożywanie żywności poza domem lub z dostawą do domu, czy składniki, zioła, pokarmy wpływające na układ odpornościowy (np. witamina C, A, cynk, witamina E, czosnek, kwasy tłuszczowe omega-3, witamina D, kurkuma).

W Polsce przeprowadzono już co najmniej 3 badania na temat wpływu pandemii na nawyki żywieniowe. Wyniki pierwszego (opublikowanego w czerwcu 2020 r.) z nich omówiliśmy w osobnym artykule. 

W drugim badaniu (opublikowanym w październiku 2020 r.) uzyskano odpowiedzi od 312 dorosłych, w większości kobiet, osób mieszkających w mieście i czynnych zawodowo. Odpowiedzi zbierano od 29 kwietnia do 19 maja. Oto niektóre z wniosków badania:

• Wzrosła liczba spożywanych posiłków w ciągu dnia – 11,2 proc. spożywało przynajmniej 5 posiłków dziennie.
• W trakcie lockdownu procent osób pojadających między posiłkami wzrósł o ok. 5 proc.
• Wśród ankietowanych spadło spożycie konkretnych produktów, np. żywności typu fast food, czerwonego mięsa, wyrobów cukierniczych, zup w proszku (tzw. błyskawicznych), słodkich napojów i napojów energetyzujących. Z kolei wzrosło dzienne spożycie słodyczy i mięsa w puszcze. Jako przekąski ankietowani częściej spożywali krakersy, precelki, chipsy i frytki.
• Prawie połowa osób ankietowanych była w trakcie lockdownu otyła lub miała nadwagę.

W trzecim badaniu (opublikowanym w sierpniu 2020 r.), w którym włączono 2381 dorosłych respondentów, w większości osoby 30‒39 lat i kobiety. Odpowiedzi zbierano od 30 kwietnia do 23 maja. Odnotowano, że:

• większość osób nie miała problemów z dostępnością żywności,
• około 43 proc. osób zmniejszyło swój poziom aktywności fizycznej,
• średnio połowa osób zwiększyła czas spędzany przed ekranem,
• 1/3 osób zwiększyła spożycia żywności ogółem, choć w tym badaniu 37 proc. ankietowanych zmniejszyła spożycie żywności typu fast food, a prawie połowa zwiększyła spożycie żywności domowej.

COVID-19 praca w domu

Oszacowano, że ok. 17 proc. Polaków pracowało w domu w czasie pandemii (badanie przeprowadzone 20‒23 marca 2020 r.). Według analizy Eurofound (listopad 2020 r.) ok. 40 proc. osób zaczęło pracować zdalnie w pełnym wymiarze godzin w Unii Europejskiej (UE). Przed pandemią w UE tylko 5 proc. osób pracowało zazwyczaj w domu, a 10 proc. ‒ od czasu do czasu. W raporcie JRC (Joint Research Centre, przy Komisji Europejskiej) ok. 25 proc. pracowników w UE znajduje się w sektorze, który częściowo lub całkowicie opiera się na pracy zdalnej.

Nie wszystkim praca w domu odpowiada. Około 50 proc. pracowników, którzy zaczęli pracę z domu w trakcie pandemii nie miało wcześniejszego doświadczenia z takim trybem pracy – co może wpływać na well-being (dobre samopoczucie) pracowników oraz ich wydajność. Badania z okresu przed pandemią wskazują, że home office może korzystnie wpływać na work-life balance (równowagę między życiem prywatnym a zawodowym, w tym zarządzaniem czasem pracy). Niestety ten dość specyficzny czas i niekiedy wymuszona praca w domu mogą mieć niekorzystne konsekwencje z powodu np. trudności z opieką na dziećmi, niewygodnego lub braku odpowiedniego miejsca do pracy czy utrudnionej dostępności narzędzi teleinformatycznych.

Dlatego szczególnie ważne jest wspierania pracownika – jego work-life balance, jak również jego zdrowia psychicznego.

Zobacz nasze WIDEO i dowiedz się jak zapobiegać bólowi pleców

COVID-19 powikłania

Coraz więcej danych pojawia się w odniesieniu do powikłań długoterminowych związanych z przebyciem COVID-19, tj.:

• depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia nastroju,
• zaburzenia funkcjonowania płuc
• ostre uszkodzenie nerek
• wysypka, wypadanie włosów
• zaburzenia węchu i smaku, problemy ze snem, trudności z koncentracją, problemy z pamięcią.

Najczęściej raportowane utrzymujące się długoterminowo objawy COVID-19 to: zmęczenie, skrócenie oddechu, kaszel, ból stawów, ból w klatce piersiowej.

Referencje:

1. https://www.who.int/news/item/13-10-2020-impact-of-covid-19-on-people's-livelihoods-their-health-and-our-food-systems#:~:text=The%20economic%20and%20social%20disruption,the%20end%20of%20the%20year. (dostęp: 07.12.2020 r.)
2. https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/long-term-effects.html (dostęp: 07.12.2020 r.)
3. https://koronawirus-w-polsce.pl/ (dostęp: 07.12.2020 r.)
4. https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/daily-life-coping/managing-stress-anxiety.html (dostęp: 07.12.2020 r.)
5. https://www.who.int/teams/mental-health-and-substance-use/covid-19 (dostęp: 07.12.2020 r.)
6. https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/trudne-emocje-lub-depresja-podczas-pandemii-skad-sie-biora-jak-sobie-z-nimi-radzic,6882,n,192 (dostęp: 07.12.2020 r.)
7. https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/koronawirus-covid-19-a-problemy-psychiczne,6939,n,192 (dostęp: 07.12.2020 r.)
8. https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/hivaids-surveillance-europe-2020-2019-data (dostęp: 07.12.2020 r.)
9. https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/jak-polacy-pracuja-w-czasie-epidemii-koronawirusa-badanie-polowa-pracuje-bez-zmain-8-proc-bez-pracy
10. https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC120578/jrc120578_report_covid_confinement_measures_final_updated_good.pdf (dostęp: 07.12.2020 r.)
11. https://ec.europa.eu/jrc/sites/jrcsh/files/jrc120945_policy_brief_-_covid_and_telework_final.pdf (dostęp: 07.12.2020 r.)
12. https://www.who.int/news/item/23-09-2020-managing-the-covid-19-infodemic-promoting-healthy-behaviours-and-mitigating-the-harm-from-misinformation-and-disinformation (dostęp: 07.12.2020 r.)
13. Mayasari N.R., Ho D.K.N., Lundy D.J. i wsp. Impacts of the COVID-19 Pandemic on Food Security and Diet-Related Lifestyle Behaviors: An Analytical Study of Google Trends-Based Query Volumes. Nutrients 2020; 12(10): 3103.
14. Ruíz-Roso M.B., de Carvalho Padilha P., Matilla-Escalante D.C. i wsp. Changes of Physical Activity and Ultra-Processed Food Consumption in Adolescents from Different Countries during Covid-19 Pandemic: An Observational Study. Nutrients 2020; 12(8): 2289.
15. Górnicka M., Drywień M.E., Zielinska M.A., Hamułka J. Dietary and Lifestyle Changes During COVID-19 and the Subsequent Lockdowns among Polish Adults: A Cross-Sectional Online Survey PLifeCOVID-19 Study. Nutrients. 2020; 12(8): 2324.
16. https://jamanetwork.com/channels/health-forum/fullarticle/2769600 (dostęp: 07.12.2020 r.)
17. https://coronavirus.jhu.edu/map.html (dostęp: 07.12.2020 r.)
18. https://www.ghsindex.org/ (dostęp: 07.12.2020 r.)