Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) - przyczyny, objawy i leczenie

Kleszczowe zapalenie mózgu to zakaźna choroba ośrodkowego układu nerwowego wywoływana przez wirusa Flaviviridae, przenoszonego przez kleszcze. Do zakażenia dochodzi również na skutek spożycia niepasteryzowanego mleka zakażonych zwierząt: kóz, owiec lub krów. Przebieg choroby jest dwufazowy.

Objawy kleszczowego zapalenia mózgu 

Kleszczowe zapalenie mózgu przebiega w dwóch fazach, a początek choroby jest nagły.

Pierwsza faza choroby, nazywana zwiastunową, trwa średnio 4 dni, a u większości chorych dochodzi do samoistnego wyleczenia. Podczas tego okresu pojawiają się następujące objawy:

• gorączka do 38⁰C,
• bóle głowy, mięśni i stawów,
• nudności, wymioty i biegunka,
• zapalenie górnych dróg oddechowych.

Do drugiej fazy, neurologicznej, dochodzi u niektórych chorych. Pojawia się ona średnio po 8 dniach wyraźnej poprawy samopoczucia i objawia się:

• gorączką do 40⁰C,
• bólami głowy, mięśni i stawów,
• nudnościami i wymiotami,
• objawami oponowymi, czyli np. sztywnością karku, światłowstrętem lub nadwrażliwością na dźwięki.

W fazie tej można wyróżnić trzy postacie:

• oponową – najłagodniejszą,
• oponowo-mózgową – cięższa postać, w jej przebiegu może dojść do zaburzeń koordynacji ruchowej, zaburzeń świadomości i porażenia nerwów czaszkowych,
• oponowo-mózgowo-rdzeniową – najcięższą, dochodzi wtedy do uszkodzenia elementów rdzenia kręgowego i porażenia kończyn.

Przyczyny kleszczowego zapalenia mózgu

Przyczyną odkleszczowego zapalenia mózgu jest wirus z rodziny Flaviviridae. Najczęściej przenoszony on jest przez ukłucie kleszcza, ale zakazić się można również drogą pokarmową, przez niepasteryzowane mleko i przetwory mleczne zakażonych kóz, owiec lub krów. Pasteryzacja mleka całkowicie zabezpiecza przed zakażeniem.

Okres wylęgania się choroby wynosi 3-4 dni przy zakażeniu drogą pokarmową i 4-28 dni po ukłuciu przez kleszcza.

Diagnostyka KZM

Do postawienia diagnozy potrzebne jest stwierdzenie przeciwciał IgM przeciwko wirusowi w surowicy oraz wynik badania płynu mózgowo-rdzeniowego wskazujący na zakażenie wirusowe. Badanie poziomu przeciwciał wykonuje się metodą ELISA i jest to podstawowe badanie w diagnostyce kleszczowego zapalenia mózgu.

Leczenie KZM

Nie ma leczenia przyczynowego, więc stosuje się leki łagodzące objawy – przeciwbólowe, przeciwzapalne i zmniejszające ciśnienie wewnątrzczaszkowe. W wyjątkowych sytuacjach można zastosować kortykosteroidy.

Rokowanie i powikłania w KZM

U większości chorych rokowanie jest dobre, a objawy ustępują całkowicie. U niektórych, chorujących na postać oponowo-mózgowo-rdzeniową, przez wiele miesięcy mogą się utrzymywać: zaburzenia czucia, niedowłady, upośledzenie pamięci i skupienia uwagi. 

Według Raportu NIZP-PZH z 2021 r., dotyczącego oceny sytuacji epidemiologicznej KZM w Polsce w latach 2015-2019: „Śmiertelność z powodu KZM nie przekracza 2 proc. (średnio 1 proc.) i dotyczy w większym stopniu mężczyzn niż kobiet, osób starszych i przewlekle chorych. U 25-45 proc. chorych stwierdza się długotrwałe (utrzymujące się od jednego roku nawet do pięciu lat powikłania KZM: bóle głowy, trudności z koncentracją, zaburzenia procesów poznawczych, porażenia kończyn i inne zaburzenia neurologiczne” [1].

[1] Źródło: https://www.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/03/KleszczoweZapalenieMozgu-raport-PZH_2021.pdf 

Szczepienie przeciw KZM

Najskuteczniejszą metodą profilaktyki przeciwko KZM jest szczepionka. Szczepienie zaleca się osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu tej choroby, zwłaszcza leśnikom, stacjonującemu wojsku, funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej, myśliwym, rolnikom oraz turystom i uczestnikom obozów i kolonii.

Szczepienie podstawowe składa się z trzech dawek szczepionki, podawanych w odstępie od miesiąca do trzech miesięcy i trzeciej dawki podawanej po 5-12 miesiącach od dawki drugiej. Dawki przypominające podawane są od 3 do 5 lat, w zależności od wieku osoby szczepionej i rodzaju szczepionki.

Dodatkowo powinno unikać się ukąszenia przez kleszcze: nie siadać bezpośrednio na trawie czy pod krzakami, nie przedzierać się przez zarośla, na spacery do lasu nosić ubrania z długimi nogawkami i rękawami oraz kryte buty, używać środków odstraszających owady.

Jak się uchronić przed KZM?

Kluczem do skutecznego zapobiegania zachorowaniu na odkleszczowe zapalenie mózgu jest stosowanie szeroko zakrojonej profilaktyki.

• Zaszczep się – szczepionka jest najskuteczniejszą formą profilaktyki.
• Unikaj narażenia na ukąszenia kleszczy – w lesie czy parku nie siadaj pod krzakami lub bezpośrednio na trawie i nie przedzieraj się przez zarośla.
• Noś odpowiedni ubiór – długie spodnie, kryte buty, koszulę lub bluzę z długim rękawem oraz nakrycie głowy.
• Stosuj preparaty odstraszające owady bezpośrednio na skórę oraz środki owadobójcze na ubrania czy części namiotów.
• Po powrocie z lasu lub gęstego parku obejrzyj dokładnie całe ciało (zwróć szczególną uwagę na szyję, pachy, pachwiny, pępek, krocze, pierś, zgięcia stawowe i skórę głowy), uczesz włosy grzebieniem z gęstymi ząbkami i weź prysznic – dzięki temu uda Ci się pozbyć z powierzchni ciała tych kleszczy, które nie zdążyły Cię ukąsić.
• Dbaj o swojego psa lub kota, ponieważ mogą one zawlec kleszcze do mieszkania – stosuj skuteczne środki odstraszające kleszcze i regularnie kontroluj skórę zwierzęcia, a gdy znajdziesz kleszcza, usuń go.
• Jeżeli znajdziesz kleszcza, to jak najszybciej go wyciągnij — jeżeli chcesz dowiedzieć się, jak bezpiecznie wyciągnąć kleszcza to obejrzyj nasz filmik!

Zobacz, jak usunąć kleszcza na filmie poniżej:

Dowiedz się więcej:

Aspekty epidemiologiczno - kliniczne i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu

https://journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny/article/view/20165

Diagnostyka i leczenie chorób przenoszonych przez kleszcze - rekomendacje polskiego towarzystwa epidemiologów i lekarzy chorób zakaźnych

http://www.pteilchz.org.pl/wp-content/uploads/2018/11/kleszcze_2015.pdf

Aspekty epidemiologiczno-kliniczne i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu

https://journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny/article/view/20165