Antybiotyki i odpowiedzialne stosowanie antybiotyków

Antybiotyki uznaje się za najważniejsze odkrycie medycyny XX wieku, a naukowcy – którym je zawdzięczamy – Fleming, Chain i Florey zostali za nie uhonorowani w 1945 roku Nagrodą Nobla. Leki te weszły do powszechnego użycia w latach czterdziestych i stały się przełomem w walce z chorobami zakaźnymi, ratując zdrowie i życie ogromnej liczbie ludzi. Autorem nazwy „antybiotyk” jest odkrywca streptomycyny Selman Waksman, który połączył w jedno słowa pochodzące z greki – anti (przeciw) i biostikos (zdolny do życia).

Czym są antybiotyki?

Dobra znajomość definicji i ogólnego podziału tej grupy leków pozostaje bardzo istotna dla zrozumienia zasad antybiotykoterapii. Antybiotyki to substancje stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych drobnoustrojami chorobotwórczymi. Są związkami pochodzenia naturalnego (produkowane przez określone bakterie lub grzyby) lub syntetycznego (posiadające odpowiedniki w naturze i ich pochodne). Mają właściwości przeciwbakteryjne, niektóre przeciwgrzybicze, ale żaden z nich nie działa przeciwwirusowo. Mogą natomiast działać bakteriobójczo, zabijając drobnoustroje, lub bakteriostatycznie, hamując rozmnażanie bakterii. W ten sposób wspierają organizm człowieka w walce z chorobą. Istnieją również substancje o działaniu przeciwbakteryjnym nieposiadające naturalnego wzorca w przyrodzie. Nazywa się je chemioterapeutykami. Ta grupa leków charakteryzuje się zbliżonym do antybiotyków mechanizmem działania i w związku z tym rządzi się takimi samymi prawami odnośnie do reguł stosowania.

Jak lekarz dobiera antybiotyk?

Istnieją dwa rodzaje terapii antybiotykami:

1. Terapia empiryczna – opiera się na przewidywaniu rodzaju drobnoustroju wywołującego chorobę na podstawie miejsca wystąpienia infekcji i towarzyszących jej objawów. W tym przypadku lekarz bierze pod uwagę, również aktualne dane epidemiologiczne dotyczące bakterii powodujących zakażenia najczęściej i ich lekowrażliwości.
2. Terapia celowana – wymaga pobrania materiału biologicznego od pacjenta celem zrobienia posiewu i wykonania tak zwanego antybiogramu. Pozwala to na dobranie leku najbardziej skutecznego w zakażeniu konkretnym drobnoustrojem.

Znając czynnik wywołujący infekcję, lekarz wybiera antybiotyk o wąskim spektrum działania, czyli wpływający na niewielką, określoną grupę drobnoustrojów. Jeśli istnieje prawdopodobieństwo infekcji mieszanej, zastosowanie mają antybiotyki o szerokim spektrum działania. Warto jednak zdawać sobie sprawę, że te drugie są zdecydowanie bardziej wyniszczające dla fizjologicznej flory bakteryjnej organizmu.

Ordynując określony antybiotyk, lekarz kieruje się również szeregiem czynników indywidualnych, począwszy od wieku i stanu ogólnego pacjenta po możliwość wystąpienia ciężkich reakcji alergicznych. Niektóre leki z tej grupy mogą działać toksycznie na wątrobę czy nerki, a nawet uszkadzać słuch. Z tych właśnie powodów przyjmowanie antybiotyku powinno odbywać się wyłącznie pod kontrolą lekarza i z jego przepisu.

Zasady stosowania antybiotyków

Istnieje kilka prostych, ale niezwykle istotnych zasad antybiotykoterapii. Ich przestrzeganie pozwala uchronić się przed nawrotem choroby i zapewnia bezpieczeństwo leczenia.

Nie wolno przerywać zaleconej kuracji.

Odczuwalna poprawa samopoczucia następuje już po 2–4 dniach stosowania antybiotyku. Wiele osób traktuje to jako sygnał do odstawienia leku, kierując się przekonaniem, że dalsze jego zażywanie jest zbędne lub nawet szkodliwe. Nic bardziej mylnego! Ustąpienie objawów nie oznacza pokonania infekcji. Zbyt wczesne zakończenie terapii sprzyja rozwojowi oporności bakterii na antybiotyk, zwiększając ryzyko nawrotu choroby i braku skuteczności leku przy powtórnym zakażeniu. Jak to możliwe? Bakterie nie zginą całkowicie, jeśli zostaną poddane działaniu substancji o charakterze antybakteryjnym przez zbyt krótki okres czasu. Wytworzą za to mechanizmy obronne przeciw antybiotykowi, czyli tak zwaną oporność. Mechanizmy te będą nie tylko broniły drobnoustrój przed jednym konkretnym lekiem, ale też dezaktywowały antybiotyki należące do tej samej grupy pod względem budowy chemicznej, a nawet z innych grup wykazujących identyczny mechanizm działania. Prawie wszystkie gatunki bakterii są naturalnie oporne na określone grupy antybiotyków. Największe zagrożenie stanowi nabywanie oporności przez szczepy bakterii wywołujących zakażenia, co jest konsekwencją nadużywania i niewłaściwego przeprowadzania kuracji antybiotykami.

Antybiotyk należy przyjmować w równych odstępach czasu w ciągu doby.

Przykładowo oznacza to, że przy dawkowaniu zaleconym trzy razy dziennie dzieli się dobę na trzy, co daje ośmiogodzinne odstępy między dawkami. Pory przyjmowania leku można zatem ustalić na przykład na godzinę 7, 15 i 23. Wyznaczony schemat należy zachować przez cały okres kuracji. Warto mieć na uwadze, że jeśli w podanym przypadku wizyta u lekarza miała miejsce o godzinie 10, to pierwszą dawkę powinno się przyjąć o 15, aby uniknąć zdublowania antybiotyku. Z kolei za długie przerwy powodują zmniejszenie przeciwbakteryjnej aktywności leku ze względu na zbyt niskie jego stężenie w tkankach i w efekcie obniżają skuteczność terapii.

Antybiotyki a alkohol

Podczas antybiotykoterapii nie wolno spożywać alkoholu.

W każdej sytuacji alkohol osłabia organizm i tym samym utrudnia powrót do zdrowia, a w większości przypadków zmniejsza również skuteczność działania antybiotyku. Ponadto część leków z tej grupy zaburza metabolizm alkoholu (np. cefaleksyna, cefaklor), doprowadzając do nagromadzenia się w ustroju aldehydu octowego (jednego z produktów metabolizmu alkoholu), co powoduje objawy podobne do tych, które potocznie nazywa się kacem, ale zdecydowanie bardziej nasilone, a przez to niebezpieczne.

Czym popijać antybiotyki?

Antybiotyki należy popijać niegazowaną wodą.

Zaleca się, aby antybiotyki, tak jak wszystkie inne leki, popijać wodą. Absolutnie zakazane jest popijanie ich mlekiem, kefirem czy jogurtem. Produkty te zawierają bowiem wapń, który z wieloma antybiotykami tworzy trudno przyswajalne połączenia, obniżając ich skuteczność. Podobnie kofeina zawarta w herbacie czy kawie może spowodować zmniejszenie wchłaniania leku. Soki, a szczególnie sok grejpfrutowy, wpływają na metabolizm substancji leczniczych i nimi również nie należy popijać antybiotyków.

Antybiotyki a jedzenie

Nie zaleca się łączyć antybiotyków z pokarmem.

W aptece często pojawiają się pytania dotyczące łączenia antybiotyków z pożywieniem. Zazwyczaj zalecane jest stosowanie tych leków godzinę przed lub dwie godziny po posiłku, ze względu na fakt, że pokarm nierzadko ogranicza ich wchłanianie. Osoby mające dolegliwości żołądkowe zasadniczo nie powinny zażywać antybiotyku na czczo. Zasady te można odnieść do większości preparatów dostępnych w aptece.

Preparaty witaminowe najlepiej odłożyć do czasu zakończenia kuracji.

Zaskakujące? Uzasadnienie jest bardzo proste. Paradoksalnie witaminy mogą szkodzić zdrowiu, wzmacniając… bakterie. Jedyny wyjątek stanowi witamina C, która stosowana podczas infekcji w wielu przypadkach przyspiesza powrót do formy, o ile jest przyjmowana w wysokich dawkach (500–1000 mg na dzień). Pozostałe witaminy przydadzą się w okresie rekonwalescencji.

Działania niepożądane antybiotyków 

Poza wyjątkami, antybiotyki stosowane krótkotrwale rzadko wywołują poważne działania niepożądane. Warunkiem pozostaje dobór leku przez lekarza z uwzględnieniem wszystkich czynników ryzyka. Jest to kolejny argument, dla którego antybiotyki należy zawsze przyjmować pod ścisłą kontrolą specjalisty. U osób z chorobami nerek i wątroby zastosowanie źle dobranego leku przeciwdrobnoustrojowego może mieć bardzo poważne konsekwencje. Równie niebezpieczne jest ryzyko wystąpienia ciężkich reakcji alergicznych po zażyciu antybiotyku. Z tego powodu niezbędne staje się poinformowanie lekarza nie tylko o wszystkich istniejących chorobach, ale także o alergiach.

W sytuacji gdy występuje uczulenie na konkretny antybiotyk, trzeba wykluczyć z terapii wszystkie inne należące do tej samej grupy. Zabieg taki ma na celu wyeliminowanie ryzyka wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, czyli uogólnionej reakcji alergicznej, która w skrajnych przypadkach może prowadzić do śmierci. Działaniem niepożądanym, z jakim najczęściej borykają się pacjenci, są biegunki i grzybice. Dzieje się tak dlatego, że działając na chorobotwórcze drobnoustroje, antybiotyk zaburza równocześnie skład naturalnej flory bakteryjnej organizmu. Jego ofiarami padają przeważnie dobroczynne bakterie zasiedlające przewód pokarmowy, a w przypadku kobiet również bytujące w pochwie. Na szczęście, można temu łatwo zaradzić, stosując probiotyki.

W rzadkich przypadkach po antybiotykoterapii może dojść do nadmiernego rogowacenia i wydłużenia brodawek języka, tzw. czarny włochaty język.

Probiotyki w antybiotykoterapii

Sama nazwa „probiotyk” pochodzi od greckiego pro bios (dla życia) i powstała jako kontrast dla słowa „antybiotyk”. Probiotyki to żywe mikroorganizmy (bakterie i drożdżaki), które po spożyciu wpływają korzystnie na równowagę mikroflory organizmu gospodarza. Wbrew pozorom rodzaj szczepów probiotycznych w danym preparacie ma znaczenie, a ich mnogość niekoniecznie przekłada się na wyższą skuteczność. Jedne z lepiej przebadanych szczepów o klinicznie udowodnionym działaniu to Saccharomyces boulardii i Lactobacillus rhamnosus. Pierwsze są szczególnie wskazane u dorosłych, drugie u dzieci. Probiotyk należy stosować jeden lub dwa razy dziennie, najlepiej zachowując kilkugodzinny odstęp od dawki antybiotyku.

Co prawda nie ma niezbitych dowodów na konieczność robienia podobnych przerw, ale mając na uwadze fakt, że antybiotyk w bezpośrednim kontakcie z fizjologiczną mikroflorą jelitową powoduje jej niszczenie, można obawiać się takiego samego efektu w stosunku do bakterii probiotycznych. Stąd wielu lekarzy i farmaceutów zaleca, jednak unikanie łączenia antybiotyku z probiotykiem.

W celu możliwie najlepszej odbudowy flory probiotyk powinien być stosowany przez cały czas antybiotykoterapii i co najmniej kilka dni po jej zakończeniu. Pożyteczne kultury bakterii znajdują się także w przetworach mlecznych, takich jak jogurty czy kefiry. Decydując się na spożywanie ich zamiast preparatu z apteki, należy również pamiętać o zachowywaniu przerw. Minusem wymienionych produktów jest duża wrażliwość zawartych w nich bakterii na działanie soku żołądkowego. W gotowych preparatach problem ten został wyeliminowany, między innymi poprzez zastosowanie odpowiedniej budowy kapsułek.

Czy antybiotyk to „cudowny lek”?

Na to pytanie można odpowiedzieć zarówno tak, jak i nie. Tak, ponieważ od momentu odkrycia antybiotyków ludzie posiadają potężne oręże w walce z zakażeniami, które pozwala ratować życie. A dlaczego nie? Ponieważ zapomina się, że nie jest to lek na wszystko, który można stosować bez konsekwencji. Już Fleming przewidział, że skuteczność antybiotyków będzie się zmniejszać wskutek wytwarzania przez bakterie mechanizmów obronnych. Nadużywając tych leków, pomagamy drobnoustrojom w nabywaniu oporności.

Istnieje zatem niebezpieczeństwo, że broń, jaką przeciw nim dysponujemy, stanie się kiedyś bezużyteczna. Pamiętajmy, że antybiotyki nie działają na wirusy, a to właśnie one są winne takim chorobom jak grypa czy popularne przeziębienie. W ich przypadku wystarczy stosować leki zmniejszające objawy, dużo pić, by zapobiec odwodnieniu, i bardziej o siebie dbać przez kilka dni, co pozwala wyzdrowieć i poczuć się lepiej.

„Twój Farmaceuta” nr 10, marzec/kwiecień 2017