Szczepienia - fakty i mity

Szczepienia odgrywają ogromną rolę w naszym zdrowiu. Żeby lepiej zrozumieć, jak wiele im zawdzięczamy, warto zacząć od początku, czyli od tego, jak działa nasz układ odpornościowy.
Fakty i mity na temat szczepień.

Jak działa szczepionka?

Na układ odpornościowy człowieka składa się armia komórek, które potrafią zidentyfikować zagrażające naszemu organizmowi chorobotwórcze drobnoustroje i stanąć z nimi do walki. Identyfikacja ta odbywa się dwuetapowo.

Odpowiedź niespecyficzna

Najpierw komórki pierwszej linii obrony – neutrofile i monocyty – odróżniają drobnoustroje od komórek własnych organizmu i niszczą je. Jest to odpowiedź niespecyficzna, tzn. taka sama dla wszystkich drobnoustrojów. Ten rodzaj odporności jest wrodzony i daje podstawową, niedoskonałą ochronę.

Odpowiedź specyficzna

Dokładniejszy jest kolejny etap obrony przed infekcjami – przedstawienie fragmentów zniszczonych drobnoustrojów limfocytom, czyli kolejnej grupie komórek układu odpornościowego. Komórki te działają na konkretny drobnoustrój. Albo atakują go bezpośrednio (mechanizm ten nazywany jest odpornością komórkową), albo pośrednio, za pomocą przeciwciał (jest to odporność humoralna). Ten rodzaj obrony nazywany jest odpowiedzią specyficzną, ponieważ wymierzony jest w konkretny drobnoustrój.

Limfocyty długo "pamiętają", czego się nauczyły. Przy kolejnych spotkaniach z danym drobnoustrojem szybko reagują, np. intensywnie produkując przeciwciała. Dzięki temu często udaje im się wyeliminować drobnoustrój, jeszcze zanim zdoła on wyrządzić w organizmie jakiekolwiek szkody. Okazuje się, że w przypadku wielu infekcji ta „pamięć” leukocytów jest dożywotnia i osoby, które już raz chorowały na daną chorobę, nie chorują na nią po raz kolejny. Przykładami takich chorób są różyczkaospa wietrzna.

Szczepionka to nic innego jak preparat zawierający drobnoustroje, ich fragmenty, nazywane antygenami lub toksyny. Jeżeli w szczepionce znajdują się żywe drobnoustroje to są one tak osłabione, żeby nie mogły spowodować choroby. Po podaniu szczepionki układ odpornościowy organizmu w bezpiecznych warunkach uczy się rozpoznawania danego drobnoustroju i przy następnym spotkaniu potrafi szybo i skutecznie zareagować. 

Rodzaje szczepionek

Szczepionki można podzielić na kilka grup ze względu na:

  • rodzaj antygenu szczepionkowego, czyli substancji, która „alarmuje” system odpornościowy
    • szczepionki żywe, które zawierają żywe, ale osłabione drobnoustroje, dzięki czemu nie wywołują one choroby
    • szczepionki zabite, które zawierają zabite drobnoustroje
    • szczepionki rekombinowane, które zawierają antygeny otrzymane metodami inżynierii genetycznej
    • szczepionki zawierające produkty metabolizmu komórek bakteryjnych
    • szczepionki zawierające rozbite drobnoustroje lub ich fragmenty
  • zawartość
    • szczepionki monowalentne, które zawierają jeden antygen
    • szczepionki poliwalentne, które zawierają kilka antygenów
    • szczepionki skojarzone, które zawierają wiele antygenów różnych rodzajów, np. toksyny, zabite komórki bakterii, antygeny wirusowe i wirusy
  • odpłatność
    • szczepionki obowiązkowe, finansowane przez państwo
    • szczepionki zalecane, za które pacjent płaci samodzielnie

Zalety szczepień

Szczepienia są najskuteczniejszą formą zapobiegania chorobom zakaźnym. Dzięki nim od wielu lat już nikt nie choruje na ospę prawdziwą, a w kolejce do wyeliminowania ze świata stoją: choroba Heinego-Medina, odra i różyczka wrodzona.

Niektóre szczepienia nie dają, niestety, 100% odporności i osoba zaszczepiona może zachorować na chorobę, przeciwko której była szczepiona. Jednak dzięki szczepieniu przechodzi infekcję łagodniej i z mniejszym ryzykiem wystąpienia powikłań.

Kokonowa strategia szczepień 

Korzyści ze szczepienia odnosi nie tylko osoba zaszczepiona, ale również osoby wokół niej. Mechanizm ten nazywany jest strategią kokonową i dobrym jego przykładem jest krztusiec. Jest to choroba bardzo groźna dla noworodków i może nawet prowadzić do ich śmierci. Niestety noworodków nie szczepi się przeciwko krztuścowi, ze względu na niedojrzały układ immunologiczny (szczepi się dopiero dzieci w 2. miesiącu życia). Żeby jednak uchronić je przed krztuścem, szczepi się rodziców dziecka. Dzięki temu ryzyko zachorowania dziecka jest niewielkie, ponieważ nie będzie miało ono od kogo się zarazić. Ponadto zaszczepienie kobiety w ciąży powoduje przekazanie dziecku ochronnych przeciwciał, które są dodatkową „tarczą” chroniącą je przed zachorowaniem do czasu, aż samo zostanie zaszczepione.

Strategia kokonowa zapewnia ochronę przed chorobami zakaźnymi również tym dzieciom, które nie mogły zostać zaszczepienie z powodu istnienia przeciwwskazań zdrowotnych.

Dlaczego niektórzy nie szczepią siebie i swoich dzieci?

Jednym z często pojawiających się argumentów przeciwko szczepieniom jest fakt, że choroby, przeciwko którym prowadzone są szczepienia, już nie występują w Polsce. Pogląd ten zdaje się jednak ignorować fakt, że chorób tych nie notuje się w Polsce właśnie dzięki konsekwentnej realizacji programu szczepień obowiązkowych.

Poza tym nigdy nie wiadomo, kiedy dziecko zetknie się z drobnoustrojami wywołującymi choroby, których w Polsce już nie ma. Wystarczy, że na wakacjach lub na lotnisku spotka osobę chorą. Przykładem może być Turcja, gdzie w 2013 roku zanotowano 7132 przypadki odry, a w tym samym roku w Polsce zanotowano tylko 84 przypadki. 

Czy szczepionki powodują autyzm?

Przekonanie o tym, że szczepionki powodują autyzm, pojawiło się w 1998 roku. Wówczas w uznanym czasopiśmie medycznym „Lancet” opublikowano artykuł sugerujący związek szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia autyzmu. Publikacja ta wstrząsnęła światem i wywołała falę niechęci do szczepień. W wyniku tego spadła liczba szczepień i gwałtownie wzrosła liczba przypadków chorób zakaźnych, np. odry.

Bardzo szybko pojawiły się doniesienia, że dane przedstawione w artykule sfałszowano. W związku z tym przeprowadzono szereg badań weryfikujących potencjalny związek szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce z autyzmem i nigdy nie stwierdzono takiego związku. Wobec tego w 2010 roku czasopismo wycofało artykuł, a jego autorowi odebrano za to oszustwo prawo wykonywania zawodu lekarza.

Podsumowując: szczepionki nie wywołują autyzmu. 

Czy szczepionki zawierają rtęć?

Przeciwnicy szczepień często twierdzą, że w szczepionkach znajduje się rtęć, która odkłada się w organizmach dzieci i niszczy ich układ nerwowy, powodując np. autyzm. Jako przykład rtęci w szczepionkach podają tiomersal. Czy naprawdę środek ten może powodować autyzm? 

Co to jest tiomersal i dlaczego znajduje się w szczepionkach?

Tiomersal to organiczny związek rtęci o właściwościach bakteriobójczych i przeciwgrzybiczych. W 50% składa się z etylortęci, która nie kumuluje się w organizmie, a wydalana jest do jelit i tamtędy poza organizm. Różnica pomiędzy etylortęcią i szkodliwą metylortęcią polega na budowie cząsteczek, dzięki której substancje te inaczej działają na organizm.

Badania prowadzone u niemowląt w ciągu pierwszych 6 miesięcy życia wykazały, że etylortęć usuwana jest z ich organizmów w ciągu 4-9 dni.

Czy szczepionki z tiomersalem są bezpieczne?

Tiomersal stosowany jest w produkcji szczepionek od lat 30. XX wieku. Od tego czasu żadne rzetelnie prowadzone badania nie potwierdziły szkodliwości tiomersalu ani jego związku z wystąpieniem uszkodzeń układu nerwowego lub wystąpienia autyzmu. Badania te przeprowadzały tak uznane międzynarodowe organizacje jak m.in. Amerykański Urząd ds. Żywności i Leków (FDA), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) czy Europejska Agencja ds. Leków (EMA).

W badaniach oceniających źródła rtęci w organizmie stwierdzono, że zdecydowanie bardziej niebezpieczne jest spożywanie ryb zanieczyszczonych toksyczną metylortęcią, czyli np. tuńczyka.

Dlaczego szczepi się tak małe dzieci?

Część rodziców unika szczepień małych dzieci tłumacząc to tym, że „dziecko jest jeszcze małe, ma niedojrzały układ odpornościowy, nie chcemy go narażać”. Nie zdają sobie jednak sprawy, że tym samym podają najważniejszy argument za szczepieniami małych dzieci.

Układ odpornościowy noworodka, a później niemowlęcia, jest jeszcze niedojrzały, w związku z czym nie dałby rady poradzić sobie z ciężkimi chorobami. Przez pierwsze miesiące odporność dziecka jest wspomagana przez przeciwciała matki, które w czasie ciąży przeszły przez łożysko, ale w ciągu 3-4 miesięcy życia przeciwciała te zanikają. Wtedy to małe dzieci są najbardziej podatne na infekcje, ale jeżeli rozpoczniemy szczepienie dziecka zgodnie z kalendarzem szczepień to pozwalamy układowi odpornościowemu nauczyć się rozpoznawać i zwalczać najgroźniejsze choroby.

Kalendarz szczepień planuje szczepienia w taki sposób, aby uzyskać optymalną odpowiedź układu odpornościowego. W pierwszym roku życia dziecka szczepienia powtarzane są kilkukrotnie, trochę tak jak w szkole - im słabszy uczeń, tym częściej trzeba z nim powtarzać materiał, aby w końcu dobrze go opanował.

Opóźnienie podjęcia szczepień powoduje, że dziecko pozostawione jest bez skutecznej obrony w momencie, gdy jest najbardziej podatne na infekcję.

Czy szczepienie może być niebezpieczne?

Każda szczepionka, przed zarejestrowaniem i dopuszczeniem do użytku, przechodzi bardzo rzetelne i skrupulatne badania bezpieczeństwa. Międzynarodowo zajmuje się tym m.in. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i Europejska Agencja Leków (EMA). W Polsce odpowiadają za to Narodowy Instytut Leków, Państwowy Zakład Higieny i Państwowa Inspekcja Sanitarna (Sanepid).

Wejście szczepionki na rynek oznacza więc, że jest to preparat skuteczny i bezpieczny, a jego stosowanie nie jest obarczone groźnymi powikłaniami. Mimo tego zdarza się, że reakcja organizmu na szczepienie jest nadmierna lub nieprawidłowa  – takie sytuacje nazywane są niepożądanymi odczynami poszczepiennymi, w skrócie NOP.

Czym są niepożądane odczyny poszczepienne?

Niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) to nieprawidłowa reakcja organizmu, do której czasami dochodzi po podaniu szczepionki. Może ona wystąpić natychmiast, ale też kilka dni lub nawet kilka tygodni po szczepieniu. Zdecydowana większość NOP-ów ma łagodny przebieg i nie pozostawia trwałych następstw.

Najczęstsze NOP-y

Najczęstsze niepożądane odczyny poszczepienne to:

  • gorączka
  • gorsze samopoczucie
  • obrzęk i odczyn zapalny w miejscu wstrzyknięcia

W takiej sytuacji można zastosować zimne okłady oraz leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe dostępne bez recepty, np. paracetamol czy ibuprofen.

Poważne NOP-y

Poważne odczyny poszczepienne zdarzają się bardzo rzadko, raz na dziesiątki bądź setki tysięcy szczepień. Większość poważnych zdarzeń wiązanych ze szczepieniem nie ma jednak związku z działaniem szczepionki, a zbieżność w czasie jest przypadkowa.

W przypadku wszystkich obecnie stosowanych szczepionek ryzyko wystąpienia poważnego odczynu poszczepiennego jest zdecydowanie mniejsze niż konsekwencje wynikające z zachorowania na chorobę zakaźną, przed którą chroni szczepienie.

Przeczytaj także: 

Przeciwwskazania do wykonania szczepienia

Przeciwwskazanie do szczepienia to stan, w którym ze względu na ryzyko wystąpienia ciężkich niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP) należy zrezygnować ze szczepienia.

Przeciwwskazaniami do wykonania szczepienia są:

  • wystąpienie silnej reakcji alergicznej po podaniu wcześniejszej dawki szczepionki
  • uczulenie na którykolwiek składnik szczepionki
  • nie podaje się szczepionek zawierających żywe bakterie i wirusy osobom z ciężkimi zaburzeniami odporności spowodowanymi np.:
    • AIDS
    • nowotworem złośliwym i jego leczeniem
    • leczeniem sterydami w wysokich dawkach
    • leczeniem po przeszczepie
    • wrodzonymi zespołami i chorobami z niedoborami odporności
  • Szczepionek zawierających żywe bakterie i wirusy nie podaje się również kobietom ciężarnym.

Poza przeciwwskazaniami wymienionymi wyżej każda szczepionka może mieć swoje dodatkowe, specyficzne przeciwwskazania.

Kiedy należy przesunąć szczepienie?

Czasowe przeciwwskazania do szczepienia, które wymagają jedynie przesunięcia terminu szczepienia to:

  • Choroba o ciężkim przebiegu, np. z gorączką > 38,5⁰C lub  zaostrzenie choroby przewlekłej.
  • Podanie krwi lub jej preparatów. Szczepionkę z żywymi wirusami należy odłożyć o 3 do 11 miesięcy. Również gdy w ciągu dwóch tygodni po szczepieniu takimi szczepionkami osobie zaszczepionej zostanie podana krew lub jej preparaty to szczepienie należy uznać za nieważne i powtórzyć je w ciągu 3 do 11 miesięcy.
  • Otrzymanie szczepionki żywej w ciągu ostatnich 4 tygodni. Odstęp między podaniem dwóch szczepionek żywych musi wynosić co najmniej 4 tygodnie, a odstęp między szczepionką żywą i zabitą może być dowolny.
  • U noworodków urodzonych z masą ciała poniżej 2000 g przesuwa się termin szczepienia przeciwko gruźlicy – z pierwszej doby życia do czasu osiągnięcia przez dziecko masy 2000 g.

Co nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia?

Przeciwwskazaniem do szczepienia nie są:

  • biegunka
  • sporadyczne wymioty o łagodnym nasileniu
  • łagodne choroby dróg oddechowych, przebiegające z gorączką lub bez niej
  • kaszel
  • gorączka do 38,5⁰C
  • katar – ani infekcyjny, ani sienny
  • alergie – ani dodatni wywiad w kierunku alergii na penicylinę, ani alergie u krewnych pacjenta czy inne alergie niezwiązane ze szczepieniami
  • immunoterapia swoista wyciągiem alergenowym („odczulanie”)
  • astma oskrzelowa
  • atopowe zapalenie skóry
  • zapalenie lub miejscowe zakażenie skóry
  • łagodne lub umiarkowane reakcje miejscowe po podaniu poprzedniej dawki szczepionki
  • leczenie antybiotykami, niskimi dawkami sterydów, lekami w inhalacji czy maściami przeciwzapalnymi
  • rekonwalescencja po przebyciu choroby o ostrym przebiegu, np. po ospie wietrznej lub infekcji dróg oddechowych
  • kontakt z chorobą zakaźną
  • niedożywienie
  • uregulowana przewlekła choroba serca, nerek lub wątroby
  • mózgowe porażenie dziecięce, zespół Downa, padaczka (pod warunkiem, że stan jest stabilny)
  • przypadki drgawek u rodziców lub rodzeństwa

U dzieci dodatkowo przeciwwskazaniami nie są:

  • wcześniactwo
  • żółtaczka fizjologiczna

Historia szczepionek

Już w X wieku Chińczycy odkryli, że wywołanie u osoby zdrowej ospy prawdziwej o łagodnym przebiegu zapobiega kolejnemu zachorowaniu. Do wywoływania tej łagodnej postaci choroby używano wyschniętych strupów tych chorych na ospę, którzy wyzdrowieli. Strupy te mielono na pył i wdychano przez nos lub wcierano w zadrapaną skórę.

Do Europy metoda ta dotarła w XVIII wieku. W tym samym czasie Anglik Edward Jenner zauważył, że kobiety dojące krowy i mające kontakt z wirusem ospy krowiej nie chorują na ospę prawdziwą. Natchniony tym odkryciem zaczął podawać wirusa krowianki zdrowym ochotnikom i w ten sposób wywoływać u nich odporność przeciwko ospie prawdziwej. Metoda ta okazała się skuteczna. Od tego czasu stopniowo rozwijano ją i udoskonalano i tak powstała cała dziedzina nauki, zajmująca się szczepieniami – wakcynologia.

Odkrycie Jennera zapoczątkowało wygraną walkę z ospą prawdziwą. Była to częsta i bardzo zaraźliwa choroba, o śmiertelności sięgającej nawet 95%. Była, ponieważ jej ostatni przypadek na świecie zanotowano prawie 40 lat temu, w 1978 roku. W 1979 roku Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła całkowite usunięcie ospy prawdziwej ze świata. Zawdzięczamy to konsekwentnie prowadzonym na całym świecie szczepieniom.

Jak szczepimy w Medicover?

Szczepienia w Medicover wykonujemy szczepionkami dostępnymi w Centrach, przez przeszkolony personel, z zachowaniem obowiązujących procedur i zasad sterylności. Dzięki temu minimalizujemy ryzyko wystąpienia niepożądanego odczynu związanego z nieprawidłowym transportem lub przechowywaniem szczepionki oraz nieprawidłowym wykonaniem szczepienia.

Przed każdym podaniem szczepionki lekarz przeprowadza kwalifikację do szczepienia, która polega na starannym zebraniu wywiadu i ocenie aktualnego stanu zdrowia pacjenta. Takie postępowanie również zmniejsza ryzyko wystąpienia NOP, ponieważ ewentualne przeciwwskazania do podania preparatu są odpowiednio wcześnie wykryte.

 

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 26.09.2017
Data ostatniej aktualizacji 26.06.2023