Celiakia - objawy, przyczyny i leczenie nietolerancji na gluten

Celiakia to inaczej nietolerancja glutenu. Choroba może ujawnić się w różnym wieku, ale najczęściej diagnozowana jest u dzieci. Ze względu na fakt, że celiakia miewa bezobjawowy przebieg, chorzy nie zgłaszają się po pomoc do specjalisty. Z tego względu część osób dotkniętych nietolerancją glutenu nigdy nie dowiaduje się o swoim schorzeniu.
Objawy celiakii, jakie badania na nietolerancję glutenu
Objawy celiakii, jakie badania na nietolerancję glutenu

Celiakia nazywana jest inaczej glutenozależną chorobą trzewną i nazwa ta dobrze oddaje główne cechy tego schorzenia – dotyczy ona trzewi (wnętrzności) i związana jest z działaniem glutenu. Choroba ta ma podłoże immunologiczne i występuje u osób z predyspozycją genetyczną. 

Szacuje się, że celiakia bezobjawowa występuje u 1 na 100-300 osób, natomiast objawy choroby ujawniają się u 1 na 3300 osób, z czego dwa razy częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn.

Celiakia występuje częściej niż w ogólnej populacji u chorych na choroby autoimmunologiczne1 lub genetyczne takie jak:

U chorych na te choroby zalecane jest co kilka lat oznaczanie poziomu swoistych przeciwciał.

U krewnych I stopnia (rodziców, dzieci, rodzeństwa) chorych na celiakię odnotowywane jest zwiększone ryzyko wystąpienia choroby trzewnej – wynosi ono 5-15%.

Negatywny wpływ glutenu na organizm może objawiać się również wystąpieniem alergii na pszenicę oraz nadwrażliwością na gluten.

 CeliakiaAlergia na pszenicęNadwrażliwość na gluten
PatomechanizmAutoimmunologiczny1 alergicznynieautoimmunologiczny, niealergiczny 
Częstość występowania w populacji1%0,4-4%6%
Objawy kliniczneból brzuchu, biegunka, brak przyrostu masy ciała, niedokrwistość, osteoporoza, zaburzenia psychiczne, możliwy przebieg bezobjawowykurczowy ból brzucha, wymioty, nudności, nieżyt nosa, pokrzywka, astmaobjawy jak w celiakii i/lub alergii na pszenicę, zaburzenia zachowania, przewlekłe zmęczenie, ból stawów i mięśni, drętwienie kończyn dolnych
Przeciwciała+-nie ma markerów, choroby, rozpoznanie stawia się przez wykluczenie celiakii i nie ma alergii na pszenicę
Biopsja dwunastnicyzanik kosmkówprawidłowanie ma markerów choroby, rozpoznanie stawia się przez wykluczenie celiakii i alergii na pszenicę
Testy skórne, alergenoswoiste IgE-+nie ma markerów choroby, rozpoznanie stawia się przez wykluczenie celiakii i alergii na pszenicę
Leczenieścisła dieta bezglutenowaeliminacja pszenicydieta bezglutenowa, ale niewielkie ilości glutenu mogą być tolerowane

Przyczyny celiakii

Gluten jest frakcją białek występująca w ziarnach zbóż – pszenicy (gliadyna), żyta (sekalina), jęczmienia (hordeina). W celiakii dochodzi do nieprawidłowej reakcji organizmu na gluten zawarty w pożywieniu. Przedostaje się on pod błonę śluzową jelita cienkiego i wywołuje reakcję zapalną prowadzącą do zaniku kosmków jelitowych. Ich zanik zakłóca z kolei zdolność jelita do przyswajania składników odżywczych. Dodatkowo organizm tworzy przeciwciała skierowane przeciw gliadynie i transglutaminazie tkankowej – enzymowi obecnemu w nabłonku kosmków jelitowych.

Przyczyny tego, że układ odpornościowy identyfikuje gluten jako zagrożenie dla organizmu i reaguje odczynem zapalnym, nie są do końca poznane. Naukowcy przypuszczają jednak, że istotne są predyspozycje genetyczne oraz czynniki środowiskowe.

Ujawnienie się celiakii może zostać przyspieszone przez ciążę, biegunkę podróżnych, zapalenie żołądkowo-jelitowe (grypę żołądkową) o ostrym przebiegu lub zabieg chirurgiczny w obrębie przewodu pokarmowego. Zdarza się, że od wystąpienia objawów do postawienia rozpoznania mija około 10 lat.

Objawy celiakii

Na celiakię może wskazywać wiele objawów, które dodatkowo różnią się w zależności od momentu ujawnienia się choroby – u dorosłych zwykle najwyraźniejsze są objawy pozajelitowe.

Główne oznaki wskazujące na chorobę trzewną to:

  •  objawy ze strony przewodu pokarmowego
  • opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa5)
  • objawy niedokrwistości
  • opóźnienie dojrzewania płciowego (w tym opóźnienie pierwszej miesiączki)
  • objawy ze strony układu nerwowego
  • inne objawy
    • padaczka
    • migrena
    • depresja
    • zaburzenia koordynacji ruchowej
    • osłabienie mięśniowe
    • nadmierny skurcz mięśni
    • niski wzrost

U dzieci celiakia najczęściej objawia się:

  • Bardzo obfitymi, cuchnącymi, szarożółtymi, lśniącymi stolcami, występującymi do 3-4 razy na dobę. Zawierają one niestrawione resztki pokarmowe oraz znaczną ilość nieprzyswojonych tłuszczów.
  • Dziecko jest blade, wychudzone, ma charakterystyczny, duży, wydęty brzuch i cienkie kończyny (przyjmuje postać kobiety ciężarnej).
  • Zmianą usposobienia – dziecko jest rozdrażnione, apatyczne, płaczliwe, traci łaknienie, trudno nawiązuje kontakt z otoczeniem.
  • Zahamowanym rozwojem psychofizycznym – niedoborem masy ciała i deficytem wzrostu.

Rozpoznanie celiakii

W zależności od wieku chorego i nasilenia objawów stosuje się różne sposoby diagnostyki. U dorosłych konieczne jest badanie histopatologiczne, zarówno do potwierdzenia jak i wykluczenia celiakii, ale u dzieci i młodzieży z charakterystycznymi objawami można odstąpić od wykonania biopsji. Ważne jest, żeby przed rozpoczęciem diagnostyki nie przechodzić na dietę bezglutenową, ponieważ ograniczenie spożycia glutenu może uniemożliwić prawidłową diagnozę.

W badaniach laboratoryjnych na celiakię może wskazywać:

  • niedokrwistość z niedoboru żelaza (jest to częsty objaw u dorosłych)
  • zmniejszenie stężenia żelaza, kwasu foliowego, wapnia, witaminy D i witaminy B12 w surowicy
  • zwiększenie aktywności aminotransferaz w surowicy
  • zbyt mała ilość białka we krwi

W badaniach serologicznych chorobę trzewną potwierdza obecność specyficznych przeciwciał6, dokładnie autoprzeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej i przeciwendomyzjalnych. Testy te wykonuje się w ramach badań przesiewowych u osób z podejrzeniem celiakii lub u osób z grup ryzyka i jako ocenę przestrzegania diety bezglutenowej.

W diagnostyce choroby trzewnej używa się też badań genetycznych. Pokazują one predyspozycję genetyczną do zachorowania na celiakię poprzez obecność lub brak, pewnych antygenów7 - są to antygeny zgodności tkankowej HLA-DQ2 lub DQ8. Z racji tego, że występują one u 90-95% chorych na celiakię, ich nieobecność właściwie wyklucza rozpoznanie choroby.

Badania genetyczne wykonuje się u:

  • osób, u których są wątpliwości diagnostyczne, np. ujemny wynik badania serologicznego oraz niecharakterystyczne zmiany w badaniu histologicznym błony śluzowej jelita cienkiego
  • osób, u których stwierdza się typowe objawy i potwierdzono obecność charakterystycznych przeciwciał – w celu potwierdzenia diagnozy bez wykonywania biopsji
  • w celu wykluczenia celiakii lub ryzyka zachorowania u osób z grupy ryzyka, np. u chorych na cukrzycę typu 1

Bardzo ważnym badaniem w diagnostyce celiakii jest gastroskopia – w jej trakcie ogląda się błonę śluzową jelita cienkiego oraz pobiera wycinki do badania. Badanie histopatologiczne jest podstawą rozpoznania celiakii – charakterystyczną cechą choroby widoczną w badaniu histopatologicznym jest zanik kosmków jelitowych.

Dowiedz się więcej o badaniach na nietolerancję glutenu.

Leczenie celiakii

Leczenie polega na stosowaniu przez całe życie diety bezglutenowej. Wyeliminowanie glutenu z diety daje szybką poprawę stanu zdrowia, zwykle w ciągu 2 tygodni. Mimo braku glutenu dieta osoby chorej na chorobę trzewną powinna być zdrowa, różnorodna i pełnowartościowa.

Nie ma potrzeby, żeby osoby zdrowe, niemające wskazań medycznych, wyłączały z diety gluten. Pojawiają się wręcz badania, które sugerują, że takie działanie może być szkodliwe dla organizmu.

Za produkty bezglutenowe uznaje się te produkty, w których zawartość glutenu jest mniejsza niż 20 mg/kg – są one opatrzone międzynarodowym symbolem przekreślonego kłosa. Znak ten informuje, że firma produkująca taki produkt ma specjalny certyfikat i jest poddawana regularnej kontroli. Zasady te reguluje Rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 41/2009 z dnia 20 stycznia 2009 dotyczące składu i etykietowania środków spożywczych odpowiednich dla osób nietolerujących glutenu.

Dieta bezglutenowa

Dieta bezglutenowa - czego nie można jeść przy celiakii?

Produkty zabronione to:

  • pszenica (również orkisz)
  • jęczmień
  • żyto
  • owies (chociaż zdania są podzielone – właściwie jest on dobrze tolerowany przez chorych na celiakię, ale nie są znane odległe tego skutki; poza tym istnieje ryzyko jego zanieczyszczenia przez gluten z innych zbóż. Z tego właśnie powodu w Polsce zaleca się jego eliminację z diety)
  • pieczywo wypiekane z mąk zawierających gluten
  • zwykłe makarony
  • kasza manna i jęczmienna
  • pęczak, płatki owsiane
  • ciasta, herbatniki i słodycze zawierające gluten

Produkty bezglutenowe to m.in.:

  • kukurydza i skrobia kukurydziana (ale już kukurydziane płatki śniadaniowe mogą zawierać słód jęczmienny, a mąka kukurydziana dostępna w ogólnej sprzedaży może być zanieczyszczona glutenem)
  • ryż (biały i brązowy), płatki ryżowe, skrobia ryżowa
  • ziemniaki i skrobia ziemniaczana
  • soja, soczewica, groch, fasola
  • proso i kasza jaglana z prosa
  • gryka i kasza gryczana
  • tapioka i skrobia z tapioki
  • amarantus, sorgo
  • maniok
  • orzechy
  • nieprzetworzone mięso i ryby
  • jaja
  • owoce i warzywa (świeże, mrożone, konserwowane bez dodatków)
  • mleko (świeże, w kartonie i w proszku), kefir, maślanka, jogurt naturalny, nieprzetworzony ser biały i żółty, śmietana
  • masło, smalec, margaryna, olej roślinny, oliwa z oliwek
  • cukier, dżemy, miód, landrynki, kisiele i budynie domowe z mąki ziemniaczanej, ciasta i ciastka opatrzone symbolem „przekreślonego kłosa” lub upieczone z bezglutenowych produktów
  • herbata, kawa, soki owocowe, wody mineralne, kompoty, napary z ziół, czyste alkohole (ale nie piwo!)
  • sól, pieprz, zioła, ocet winny i jabłkowy, bezglutenowy sos sojowy
  • bezglutenowy proszek do pieczenia, soda spożywcza

W przypadku wątpliwości, czy dany produkt zawiera gluten, należy przed spożyciem zapoznać się z jego składem wypisanym na etykiecie.

Dowiedz się więcej: Jak czytać i rozumieć etykiety? Instrukcja dla konsumenta

Poza przestrzeganiem diety u niektórych pacjentów może istnieć konieczność suplementacji żelaza, kwasu foliowego, wapnia i witaminy B12.

Wszyscy chorzy, nawet ci bezwzględnie przestrzegający diety, powinni regularnie – w zależności od stanu zdrowia, co 6-12 miesięcy – przeprowadzać ocenę sposobu żywienia i stanu odżywienia oraz badać obecność przeciwciał.

Rokowanie i powikłania celiakii

Powikłania celiakii mogą dotyczyć różnych układów organizmu:

  • powikłania ze strony przewodu pokarmowego
    • rak gardła, przełyku lub jelita cienkiego
    • chłoniak8 jelita cienkiego
    • celiakia oporna na leczenie – objawy choroby utrzymują się pomimo przestrzegania diety bezglutenowej; najczęściej powodem jest wrzodziejące zapalenie jelita cienkiego lub chłoniak jelita
  • ze strony układu krwiotwórczego
    • chłoniak nieziarniczy
    • powiększenie śledziony
  • ze strony układu moczowo-płciowego
    • niepłodność
    • poronienia nawykowe
    • poród przedwczesny
    • przedwczesna menopauza
  • ze strony układu kostno-stawowego
    • osteoporoza
    • patologiczne złamania

U dzieci chorych na celiakię i nieprzestrzegających diety dochodzi do niedożywienia i niedostatecznego rozwoju fizycznego, a u dzieci w okresie intensywnego rozwoju układu nerwowego, może dojść do trwałego upośledzenie umysłowego.

Zapobieganie celiakii

Badania wskazują, że wprowadzenie do diety dziecka glutenu w odpowiednim momencie – nie wcześniej niż w 5. miesiącu, ale nie później niż w 6. miesiącu życia dziecka – zwłaszcza przy jednoczesnym karmieniu piersią, niejako „uczy” układ odpornościowy dziecka tolerować gluten i zmniejsza ryzyko wystąpienia u niego celiakii. Takie postępowanie zmniejsza również ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1 i alergii na gluten.

Nie wiesz, co ci dolega? Sprawdź swoje objawy!

Źródła:

  • Strona internetowa Polskiego Stowarzyszenia Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej (www.celiakia.pl) – polecany link.
  • „Interna Szczeklika 2015”.
  • „Częste problemy w praktyce pediatrycznej” wyd. Medycyna Praktyczna.
  • „Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka” H. Ciborowska, A. Rudnicka.
  • www.nhs.uk

1 Choroba autoimmunologiczna1 - choroba, w której organizm, a właściwie jego układ odpornościowy, w ramach obrony przed infekcją błędnie atakuje zdrowe tkanki.
2 Zespół Downa - uwarunkowany genetycznie zespół wad wrodzonych spowodowany obecnością dodatkowego chromosomu 21 (trisomia 21). Najbardziej widoczne cechy zewnętrzne tej choroby dotyczą twarzy i są to: skośne szpary powiekowe, gwiaździście, regularnie ułożone jasne plamki na tęczówce oka, krótki grzbiet nosa i nisko położone i małe małżowiny uszu.
3 Zespół Turnera3 - jest to uwarunkowany genetycznie zespół wad wrodzonych spowodowany brakiem jednego z chromosomów X. Najważniejsze cechy osób z tą chorobą to: niski wzrost, słabo zaznaczone cechy żeńskie i wrodzone nieprawidłowe ukształtowanie jajników, które w większości przypadków prowadzi do bezpłodności. 
Zespół jelita drażliwego - przewlekła choroba jelita cienkiego i grubego. Objawia się bólami brzucha i zaburzeniami rytmu wypróżnień, które nie są spowodowane przyczyną organiczną ani defektami w procesach przemiany materii.
5
 Choroba Duhringa jest skórną manifestacją nietolerancji glutenu (nazywana jest wręcz skórną postacią celiakii). 
6 Białka, które odgrywają zasadniczą rolę w obronie organizmu przed infekcjami. Ich zadaniem jest wiązanie, czyli zakłócanie działania, antygenów. Antygeny to substancje, które „alarmują” system odpornościowy, mogą nimi być np. komórki bakterii lub komórki nowotworowe.
7
 Substancja, która „alarmuje” nasz system odpornościowy (np. komórki bakterii). 
Chłoniak - choroba nowotworowa, która wywodzi się z układu chłonnego.

Przeczytaj także:

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania. Należy potwierdzić przy zakupie badania szczegóły do jego przygotowania.
Data dodania 07.09.2017
Data ostatniej aktualizacji 26.06.2023