Zespół Patau (trisomia 13) | przyczyny, objawy i leczenie

Co to jest zespół Patau?

Zespół Patau to zespół ciężkich wad wrodzonych, które spowodowane są obecnością dodatkowego chromosomu 13 lub jego części. Należy do rzadko występujących aberracji letalnych, to znaczy niepozwalających na przeżycie dziecka poza okresem noworodkowym. Częstość występowania Zespołu Patau w populacji ogólnej jest niska i wynosi około 1,2 na 10 000 żywo urodzonych dzieci. W znacznym odsetku ciąż z trisomią 13 dochodzi bowiem do samoistnego poronienia w okresie zarodkowym lub płodowym.

Pierwsze opisy pacjentów z ujawnionymi zaburzeniami pod postacią możliwych do zaobserwowania nieprawidłowych cech danego osobnika (budowa ciała, obecność wad wrodzonych, występowanie określonych chorób i zaburzeń rozwoju), korelujących z dodatkowym chromosomem 13, prawdopodobnie sporządził anatom Thomas Batolinus w 1657 roku. Podłoże molekularne zespołu zostało potwierdzone w 1960 roku przez niemieckiego genetyka Klausa Patau (1908-1975).

Czy zespół Patau jest dziedziczny?

Zespół Patau będący trisomią prostą polegającą na występowaniu dodatkowej kopii chromosomu 13, nie jest zaburzeniem o charakterze dziedzicznym (nie ujawnia się na skutek odziedziczenia dodatkowego chromosomu). Zazwyczaj stanowi efekt powstania nieprawidłowej gamety, czyli komórki rozrodczej (plemnik u mężczyzny, komórka jajowa u kobiety).

Prosta trisomia 13 ma więc najczęściej charakter zdarzenia losowego, którego ryzyko wystąpienia wzrasta wraz z wiekiem matki. Dodatkowy chromosom jest zazwyczaj pochodzenia matczynego i pojawia się w I podziale mejotycznym (redukcyjnym). 

W około 15-20 proc. przypadków zespół Patau jest wynikiem występowania u jednego z rodziców translokacji zrównoważonej, w którą zaangażowany jest chromosom 13. Najczęściej polega ona na przemieszczeniu długiego ramienia chromosomu 13 na chromosom 14 lub 15. Tego typu zaburzenie materiału genetycznego nie daje efektu fenotypowego, czyli nie ujawnia się pod postacią możliwych do zaobserwowania cech danego osobnika (budowa ciała, zachowanie, obecność wad wrodzonych, występowanie określonych chorób). Nosiciel translokacji jest zazwyczaj osobą zdrową. Zrównoważony defekt materiału genetycznego może jednak prowadzić do powstawania nieprawidłowych komórek rozrodczych.

Jakie jest ryzyko wystąpienia zespołu Patau?

Ryzyko ponownego wystąpienia prostej trisomii 13, w kolejnych ciążach matki (poniżej 35. roku życia) jest niskie i wynosi około 1 proc. (pod warunkiem, że żadne z rodziców nie wykazuje defektu materiału genetycznego). Natomiast ryzyko urodzenia dziecka z nieprawidłowym kariotypem dla nosicieli translokacji zrównoważonej obejmującej chromosom 13, szacowane jest jako pośrednie (7-10 proc.), choć w niektórych przypadkach może sięgać wysokiego ryzyka (20 proc.).

Dane z piśmiennictwa w tym zakresie są znacznie zróżnicowane, co wynika z odmiennych metod obliczania indywidualnego ryzyka dla poszczególnych pacjentów z nieprawidłowym kariotypem.

Zespół Patau objawy

Dzieci z Zespołem Patau prezentują bardzo określony fenotyp morfologiczny. Tuż po urodzeniu da się zaobserwować, takie cechy jak: 

• niska masa ciała noworodka, 
• obniżone napięcie mięśniowe, 
• drgawki,
• zaburzenia oddychania,
• wrodzone wady rozwojowe, m.in. wady serca, wady nerek (torbielowatość nerek, wodonercze),
• wady anatomiczne mózgu, np. holoprozencefalia (ciężka wada wrodzona polegająca na nieprawidłowym podziale przodomózgowia, przebiegająca z wadami narządu wzroku), 
• wady oczu, m.in. małoocze, brak tęczówki,
• wady narządów płciowych.

Większość noworodków z Zespołem Patau nie może być karmiona w sposób naturalny. Ze względu na upośledzenie odruchów ssania i przełykania, odżywianie wymaga zastosowania sondy wprowadzonej do żołądka. Zaburzeniom odżywiania towarzyszy refluks żołądkowo-przełykowy. Noworodki słabo przybierają na wadze, a ich rozwój psychoruchowy nie postępuje.

Przyczyny zespołu Patau

Przyczyną zespołu Patau jest defekt materiału genetycznego polegający na zwiększeniu ilości funkcjonalnego DNA pod postacią obecności dodatkowego chromosomu 13 lub jego części we wszystkich bądź wyłącznie niektórych komórkach organizmu. Dlatego też pod względem molekularnym wyróżnia się trzy postaci Zespołu Patau:

• prostą trisomię 13,
• trisomię translokacyjną,
• oraz postać mozaikową trisomii.

W trisomii prostej i mozaikowej przyczyna nie jest w pełni poznana, choć częstość jej występowania wyraźnie wiąże się ze starszym wiekiem matki i obecnością u niej chorób przewlekłych. Postać translokacyjna jest wynikiem występowania u jednego z rodziców translokacji zrównoważonej, w którą zaangażowany jest 13 chromosom.

Diagnostyka zespołu Patau

Zespół Patau jest rozpoznawany na podstawie wywiadu, obrazu klinicznego i analizy cytogenetycznej. Przy podejrzeniu u noworodka trisomii 13 przeprowadza się badanie cytogenetyczne w celu oznaczenia kariotypu. Najczęściej materiałem do badań są limfocyty krwi obwodowej (1-2 ml krwi), a przy podejrzeniu postaci mozaikowej komórki innej tkanki, np. fibroblasty (pozyskane poprzez biopsję skóry).

Oceny chromosomów dokonuje się z wykorzystaniem analizy mikroskopowej w mikroskopie świetlnym (powiększenie 1000x) oraz odpowiedniego programu komputerowego. Jako uzupełnienie klasycznego badania cytogenetycznego, gdy wyniki analizy kariotypu nie są jednoznaczne, może być zastosowana technika FISH.

Choroba Patau – leczenie

Nie ma przyczynowego leczenia Zespołu Patau. Opieka nad dzieckiem ma charakter paliatywny i polega na prowadzeniu działań mających na celu zapobieganie cierpieniu oraz uśmierzaniu bólu. Najczęściej sprowadza się to do:

• monitorowania czynności serca, 
• wysycenie krwi tlenem za pomocą pulsoksymetrii,
• ocena ilości oraz głębokości oddechów,
• obserwacji ruchów klatki piersiowej,
• układania noworodka w pozycji ułatwiającej oddychanie,
• podejmowania określonych form żywienia doustnego,
• podawania leków przeciwbólowych w celu minimalizowania ewentualnych dolegliwości bólowych dziecka,
• stosowania profilaktyki zakażenia przedniego odcinka oka (podając 0,5 proc. maść z erytromycyną) oraz profilaktyki przeciwkrwotocznej (podając 1 mg witaminy K jako zastrzyk domięsniowy).

Jaka jest przeżywalność dzieci z zespołem Patau?

Z danych epidemiologicznych wynika, że około 25 proc. noworodków z zespołem Patau umiera w przeciągu pierwszych 24-36 godzin życia. Blisko połowa z urodzonych dzieci nie dożywa 7.-10. doby. Szansa na przeżycie pierwszego miesiąca sięga 30 proc. Odsetek dzieci z zespołem Patau, które przeżywają rok, waha się od 5 do 10 proc. Dzieci z postacią mozaikową zespołu mogą osiągnąć wiek kilku lat, choć obserwuje się u nich ciężkie zaburzenia rozwoju psychoruchowego.

Badania prenatalne w kierunku zespołu Patau

Diagnostyka prenatalna Zespołu Pataua przeprowadzana jest na różnych etapach zaawansowania ciąży i opiera się na:

• badaniach obrazowych (USG płodu),
• testach biochemicznych,
• analizie DNA komórek pochodzenia płodowego obecnych w krążeniu matczynym,
• oraz metodach inwazyjnych pozwalających na dokładną analizę kariotypu płodu.

Badanie USG genetyczne płodu wykonane zgodnie ze standardami Sekcji Ultrasonograficznej Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego pozwala ocenić parametry, takie jak: 

• przezierność karkowa (NT), 
• obecność lub brak kości nosowej (NB),
• zarys i wymiary poszczególnych organów płodu, 
• pracę serca,
• długość kości udowych,
• łożysko, pępowinę i płyn owodniowy. 

USG genetyczne umożliwia wykrycie wad wrodzonych, m.in.: 

• bezmózgowia lub innych nieprawidłowości cewy nerwowej,
• wad serca i innych narządów,
• rozszczepu wargi i podniebienia
• wodogłowia.

Do analiz biochemicznych pozwalających na ocenę ryzyka wystąpienia nieprawidłowości w rozwoju płodu służą:

• test podwójny (PAPP-A + beta hCG),
• test potrójny (beta hCG+ AFP+ estriol).

Polegają one na jednoczesnym oznaczeniu stężenia hormonów i białek ciążowych w surowicy krwi matki. Nieprawidłowy wynik testu przesiewowego bądź też wykrycie wad anatomicznych płodu w badaniu USG jest wskazaniem do zastosowania inwazyjnej diagnostyki prenatalnej. Pobranie materiału biologicznego od płodu pozwala na wykonanie badania cytogenetycznego w celu oceny chromosomów pod kątem ilości i budowy morfologicznej. Analiza kariotypu jest badaniem jednoznacznym i rozstrzygającym w zakresie identyfikacji trisomii chromosomu 13.

Czy Zespół Patau jest widoczny w badaniu USG?

Pierwsze badanie ultrasonograficzne zaleca się wykonać pomiędzy 11. a 14. tygodniem ciąży. Pozwala ono na wstępną ocenę budowy anatomicznej płodu oraz markerów ultrasonograficznych aberracji chromosomowych. Całościowa ocena ryzyka wystąpienia trisomii 13 oparta jest dodatkowo o wywiad i analizę testów biochemicznych. Wśród wskaźników ultrasonograficznych Zespołu Patau wyróżnia się czynność serca płodu (FHR) oraz przezierność karku płodu (NT). Poszerzenie NT powyżej 2,5 mm wskazuje na zagrożenie wykrycia u dziecka trisomii chromosomu 13.

Zaleca się również ocenę dodatkowych markerów aberracji chromosomowych, takich jak:

• obecność lub brak kości nosowej (NB),
• indeks pulsacji w przewodzie żylnym,
• przepływ przez zastawkę trójdzielną. 

W badaniu USG przeprowadzonym w 18.-22. oraz 28.-32. tygodniu ciąży możliwa jest także szczegółowa ocena narządów płodu pod kątem występowania wad wrodzonych charakterystycznych dla Zespołu Patau m.in. nieprawidłowej budowy dłoni (palce dodatkowe lub palce zrośnięte), rozszczepu wargi lub podniebienia oraz wad narządów wewnętrznych.

Dowiedz się więcej

Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami w rozwoju

https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/58592225/Cytowska_Winczura_Dzieci_chore_Impuls-libre.pdf?1552227502=&response-content-disposition=inline%3B+filename%3DDzieci_chore_niepelnosprawne_i_z_utrudni.pdf

RYZYKO ZWIĄZANE Z CIĄŻĄ PO 35 ROKU ŻYCIA

https://moipip.org.pl/wp-content/uploads/doc/mpip/mpip_nr_06.pdf#page=14

Źródła:

Radosz B., Łozińska-Czerniak A.:Opieka paliatywna nad noworodkiem z zespołem Patau z uwzględnieniem zasad pielęgnacji – studium przypadku Medycyna Paliatywna 2022; 14(1): 48–54 .

Gorzelnik K. i wsp.: Nieinwazyjna diagnostyka prenatalna trisomii 21,18 i 13 z wykorzystaniem wolnego pozakomórkowego DNA płodu,  Ginekol Pol. 2013, 84, 714-719.

Springett AL., Morris JK.: Antenatal detection of Edwards (trisomy 18) and Patau (trisomy 13) syndrome: England and Wales 2005-2012; J Med Screen. 2014,

Kroes I., Janssens S., Defoort P.: Ultrasound features in trisomy 13 (Patau syndrome) and trisomie 18 (Edwards syndrome) in a consecutive series of 47 cases; Facts Views Vis Obgyn, 2014.

Patau K., Smith D.W., Therman E., Inhorn S.L., Wagner H.P.: Multiple congenital anomaly caused by an extra autosome, Lancet 1960; 1(7128): 790‐793.

Maiz N., Valencia C., Kagan K.O., Wright D., Nicolaides K.H.: Ductus venosus Doppler in screening for trisomies 21, 18 and 13 and Turner syndrome at 11-13 weeks of gestation. Ultrasound Obstet Gynecol. 2009; 33: 512-7.