Fazy kryzysu psychologicznego

Co to jest kryzys psychologiczny

W aspekcie psychologicznym kryzys według Geralda Caplana (amerykańskiego psychiatry) pojawia się gdy:

człowiek napotyka przeszkody w realizacji ważnych celów życiowych i nie może ich pokonać dotychczasowymi metodami rozwiązywania problemów.

Inaczej mówiąc, jest to silna reakcja organizmu na nieprzewidzianą sytuację, nagromadzony długotrwały stres czy traumatyczne zdarzenie.

Przyczyny kryzysu psychicznego

• czynniki biologiczne – np. pogorszenie się stanu fizycznego człowieka, zaburzenia układu nerwowego czy też zaburzenia neurotransmiterów;
• czynniki społeczne – np. wymagania i oczekiwania innych osób i związana z nimi odczuwana presja;
• przeżycia traumatyczne – np. urazy psychiczne czy przewlekły stres.

Objawy kryzysu

• fizjologiczne – zaburzenia snu i apetytu, poczucie pobudzenia, zmiana rytmu oddechu i ciśnienia krwi, wzmożona potliwość, drętwienie, drżenie, bladość lub czerwienienie się, zaparcia bądź biegunki oraz bóle i zawroty głowy, męczliwość,
• poznawcze – zaburzenia: w postrzeganiu rzeczywistości, koncentracji uwagi i zapamiętywania, trudności w zakresie myślenia logicznego, zmniejszenie lub utrata zdolności realistycznej oceny, natrętne myśli lub wspomnienia o traumatycznym wydarzeniu, koszmary senne, ciągłe rozpatrywanie tego wydarzenia w kategoriach „co by było, gdyby...” ograniczona zdolność rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji;
• emocjonalne - silny lęk, niepokój, poczucie winy i krzywdy, złość, brak poczucia bezpieczeństwa, bezradność i poczucie utraty kontroli, smutek, apatia, poczucie braku sensu i negatywna wizja przyszłości, wahania nastrojów, niski stopień kontroli emocji;
• behawioralnie - wycofywanie się z kontaktów społecznych i izolacja, nadmierna czujność i pobudzenie, nie podejmowanie codziennych aktywności, zachowania niespójne z przeżywanymi emocjami.

Rodzaje kryzysów psychicznych

• kryzys rozwojowy (normatywny, przemiany) - stanowi reakcję adaptacyjną organizmu na nowe okoliczności i może się wiązać z naturalnymi przemianami zachodzącymi w życiu człowieka. Występuje np. po urodzeniu dziecka czy po przejściu na emeryturę. Jego pomyślne rozwiązanie konieczne jest do prawidłowego wkroczenia do kolejnej fazy rozwoju;
• kryzys sytuacyjny (losowy, traumatyczny) - spowodowany niespodziewaną sytuacją, z którą człowiek nie jest w stanie sobie poradzić i kontrolować jej przebiegu. Dotyczy to takich okoliczności jak np. śmierć bliskiej osoby, gwałt, utrata pracy czy poważna choroba;
• kryzys środowiskowy (katastroficzny) – występuję gdy jednostkę lub grupę ludzi dotyka naturalna lub wywołana działaniem ludzkim katastrofa. Może nastąpić w obliczu klęski żywiołowej czy wojny;
• kryzys egzystencjalny - to wewnętrzny konflikt jednostki. Może być związany z bilansem, jakiego dokonuje ona w jakimś przejściowym momencie swojego życia np. w okresie dojrzewania. 

Fazy kryzysu

Etapy kryzysu wg Caplana

Kryzys, jak każde zjawisko, ma swoją dynamikę i strukturę. Caplan wyróżnił 4 fazy, które są charakterystyczne i można je zaobserwować u większości osób. Granice między fazami są płynne. Mogą one występować naprzemiennie. Proces przeżywania kryzysu psychologicznego może trwać od 4 do 8 tygodni. Jeżeli jednak przejdzie on w stan chroniczny, wówczas trwa o wiele dłużej.

• faza szoku, w której osoba konfrontuje się z wydarzeniem wywołującym kryzys. Pojawia się tutaj mechanizm zaprzeczania: „To nie może być prawda”, „Jutro się obudzę i wszystko wróci do normy”. Ludzie będący w tej fazie mogą sprawiać wrażenie, że kontrolują sytuację, jednak w ich psychice zazwyczaj panuje wielki chaos i silne pobudzenie. Pojawia się wzrost napięcia i próba poradzenia sobie znanymi i skutecznymi do tej pory sposobami;
• faza wzrostu napięcia emocjonalnego i niepokoju pojawia się, gdy osoba konfrontuje się z rzeczywistością. Napięcie emocjonalne i niepokój nasilają się jako skutek problemów wywołanych zarówno przez wydarzenie stresujące jak i brak skuteczności wykorzystywanych strategii zaradczych. Może pojawić się poczucie utraty kontroli nad własnym życiem i obawa, że nie jest się w stanie samodzielnie przezwyciężyć trudności. Obniża to poczucie własnej wartości i powoduje dalszy wzrost napięcia. Zatrzymanie się na tym etapie może prowadzić do kryzysu chronicznego;
• faza mobilizacji napięcie staje się ekstremalne, ponieważ znane i uruchomione sposoby zaradcze wyczerpują się, a problemy wywołane przez kryzys nadal nie są rozwiązane. Osoba stara się uruchomić wszystkie zasoby psychiczne, aby poszukiwać nowych rozwiązań i przezwyciężyć trudności. Jest to czas, kiedy pojawia się gotowość do skorzystania z pomocy. Tutaj możliwe są dwie dalsze drogi:
  • jeśli osoba doświadczająca kryzysu otrzyma wsparcie lub pojawią się nowe sposoby radzenia sobie – kryzys zostanie rozwiązany, nastąpi powrót do przedkryzysowego poziomu funkcjonowania lub (jak to ma miejsce np. w kryzysach rozwojowych) dojdzie do polepszenia jakości życia;
  • jeśli jednak tego wsparcia nie otrzyma lub nowe strategie adaptacyjne nie pojawią się albo okażą się nieskuteczne, nastąpi kolejna faza – dekompensacji.
• faza dekompensacji – to najgorszy możliwy scenariusz w reakcji na sytuację kryzysową. W wyniku napięcia przekraczającego wytrzymałość jednostki, nie jest ona zdolna już dalej adaptować się do skrajnej sytuacji, dochodzi do zniekształcenia procesów poznawczych, dezorganizacji i wewnętrznego chaosu, co prowadzi najczęściej do utraty sensu życia, pogorszenia zdrowia fizycznego i psychicznego, a także do nadużywania substancji zmieniających nastrój (alkohol, narkotyki). W skrajnych przypadkach faza dekompensacji może uruchomić zachowania „wentylacyjne”, które mogą mieć charakter agresywny i/lub autoagresywny. W fazie tej najczęściej potrzebna jest pomoc psychologów, terapeutów i psychiatrów w postaci tzw. interwencji kryzysowej.

Fazy reakcji społecznej na katastrofę

W literaturze przedmiotu można znaleźć inny opis faz kryzysu katastroficznego uwzgledniający zarówno ofiary jak i pomagaczy.

1. Pierwsza to faza heroiczna. Trwa od kilku godzin do kilku dni. W tej fazie wiele się dzieje. Następuje mobilizacja sił w celu przetrwania (w przypadku wojny to np. wytężona walka na froncie, ewakuacja, naprawianie szkód, pomaganie bez granic).
2. Kolejna to faza miodowego miesiąca (ufności i nadziei). Może trwać od 2 tygodni do 2 miesięcy. Obserwuje się największe nasilenie pomocy i zainteresowania mediów, co pozwala ofiarom i wspierającym nie czuć się samotnie. Następuje idealizacja rzeczywistości i wiara w to, że wszystko skończy się dobrze.
3. Potem nadchodzi faza utraty złudzeń, nazywana wtórną katastrofą. Czas trwania do roku po wydarzeniu. Osoby dotknięte katastrofą zaczynają odczuwać, że poniosły ogromne straty, którym nie zaradzi żadna pomoc i których konsekwencje będą  długofalowe. Obserwuje się wyczerpanie fizyczne i psychiczne. Zaczyna się poszukiwanie „kozła ofiarnego”. Nadchodzi przygnębienie, pojawia się depresja.
4. Kolejny etap to faza rekonstrukcji, w której życie jednostek zaczyna się normalizować. Następuje to mniej więcej rok po wydarzeniu (w tym przypadku dopiero po zakończeniu wojny).

Teoria kryzysu - przykłady

Wojna w Ukrainie wg faz Caplana

Działania wojenne w Ukrainie są tzw. kryzysem środowiskowym i wywołują szereg silnych reakcji emocjonalnych. Wojna staje się udziałem zarówno mieszkańców zaatakowanego kraju, jak i tych, którzy są „najbliżej” i przejmują największą część wsparcia poszkodowanych.

Tym samym fazy dotyczą nie tylko narodu ukraińskiego, ale również Polaków.  Należy jednak pamiętać, że wojna nie jest jednorazową katastrofą taką jak np. wybuch wulkanu. Ona trwa i ma swoja dynamikę w efekcie postępujących działań, przybywania kolejnych ofiar i zniszczeń. Przez to poszczególne fazy zapętlają się i odtwarzają nieustannie.

Mając na uwadze wiedzę na temat teorii Caplana oraz czas jaki minął od momentu rozpoczęcia działań wojennych, możemy założyć, że w momencie powstania tego artykułu (kwiecień 2022 r.) większość osób znajduje się w fazie mobilizacji.

Jeżeli damy sobie prawo do zdrowej i konstruktywnej reakcji na zaistniałą sytuację, zaakceptujemy pojawiające się myśli i emocje, jest spora szansa, że zakończymy przeżywanie kryzysu na tej właśnie fazie.

Część osób może jednak nadal nie radzić sobie kompletnie z tym co się teraz z nimi dzieje. Czuć bezsens działań, nie mieć już siły i ochoty walczyć. Te osoby są w fazie dekompensacji i potrzebują natychmiastowej i profesjonalnej pomocy.

Wojna w Ukrainie wg faz reakcji społecznej na katastrofę

Biorąc pod uwagę etapu faz rekacji na katastrofę, możemy uznać że obecnie wkraczamy w fazę trzecią, czyli fazę utraty złudzeń. Możemy doświadczać zmęczenia współczuciem i pomaganiem. Ofiary wojny mają poczucie straty i żalu, a u pomagaczy pojawia się poczucie niewdzięczności i bezradności.  

Należy pamiętać, że każdy z nas pomaga tak jak może i w takiej kolejności w jakiej jest gotowy. Ten kryzys będzie miał charakter długofalowy i każdy może wejść z pomocą w takim momencie, kiedy inni już nie będą w stanie.

Źródła:

Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

"Interwencja kryzysowa. Wybrane zagadnienia" S.Kluczyńska, J.Cz. Czabala (red.

Jeśli przyczyną kryzysu psychologicznego jest choroba nowotworowa, przeczytaj, jak radzić sobie z wiadomością o raku.