Szczepionki bakteryjne podawane doustnie. Sposób na odporność

Człowiek, poprzez kontakt ze środowiskiem zewnętrznym, bezustannie narażony jest na niekorzystne działanie wielu czynników, zarówno biologicznych, jak i niebiologicznych. Przemieszczając się, zmieniając otoczenie i osoby, z którymi przebywa, stale wystawia się na niebezpieczeństwo. Na szczęście sprytny ludzki organizm ma swoje narzędzie obronne, czyli układ immunologiczny (odpornościowy), składający się z narządów limfatycznych (grasica, szpik kostny, naczynia chłonne) i elementów komórkowych z ich produktami. Jako pierwsze uruchamia mechanizmy odporności nieswoistej (naturalnej, wrodzonej), które czynnie wspomagają odporność swoistą (nabytą), skutecznie chroniąc przed rozwojem zakażenia.

Zastosowanie szczepionek nieswoistych

Szczepionki nieswoiste (donosowe, doustne i iniekcyjne) stosuje się w profilaktyce i leczeniu nawracających zakażeń dróg oddechowych, zatok przynosowych i ucha środkowego, alergicznego zapalenia dróg oddechowych, a także wspomagająco w stanach zapalnych dróg moczowo-płciowych. Są bakteryjnymi immunostymulatorami, które pobudzają i mobilizują mechanizmy obronne organizmu w sposób swoisty i nieswoisty. Podnoszą aktywność bakteriobójczą surowicy i liczbę naturalnych przeciwciał. Ważne jest, aby wiedzieć, że preparaty te nie leczą ostrych infekcji i nie zastąpią terapii przeciwbakteryjnej. Mogą ją natomiast wspomagać i dlatego bywają stosowane równolegle z antybiotykami. Ich rola polega na zapobieganiu stanom chorobowym, zmniejszaniu częstości zachorowań i nasilenia objawów.

Lizaty bakteryjne

Obecne na polskim rynku nieswoiste szczepionki bakteryjne różnią się pomiędzy sobą składem, zawierając więcej bądź mniej antygenów bakteryjnych. Podstawą preparatów są lizaty bakteryjne (otrzymywane w sposób chemiczny lub mechaniczny) oraz frakcje rybosomalne i składniki ścian komórkowych bakterii pochodzące od gatunków, które najczęściej powodują infekcje układu oddechowego, takich jak Staphylococcus aureus, Streptococcus viridans, Streptococcus pneumoniae (kilka serotypów), Streptococcus pyogenes, Klebsiella pneumoniae, Klebsiella ozaenae, Moraxella catarrhalis i Haemophilus influenzae. Immunostymulatory bakteryjne występujące w postaci lizatów bakteryjnych to zabite komórki bakterii lub ich organelle. Z punktu widzenia pacjenta zasadniczą cechą odróżniającą je od klasycznych szczepionek, stosowanych w formie iniekcji, jest doustna, rzadziej donosowa, droga podania leku. Efekt kuracji zależy od składu preparatu i schematu dawkowania, ale także od indywidualnej reaktywności immunologicznej pacjenta i naturalnej immunostymulacji (powtarzających się zakażeń i kontaktu z drobnoustrojami).

Nieswoista stymulacja układu oddechowego

W świetlne istniejących danych najskuteczniejsze są lizaty bakteryjne. Zażywane doustnie natrafiają w przewodzie pokarmowym na GALT (ang. gut-associated lymphoid tissue), czyli tkankę limfatyczną. Dochodzi wówczas do wzrostu przeciwciał, które chronią śluzówkę przewodu pokarmowego i jednocześnie układu oddechowego. Powstałe przeciwciała skierowane są przeciwko składnikom bakteryjnym lizatu. To logiczne. Trudny do wytłumaczenia jest natomiast fakt, że szczepionki nieswoiste chronią też przed wirusami. Mechanizm tego działania opiera się na receptorach toll-podobnych (ang. toll-like receptors, TLR). Najprościej rzecz ujmując, wystarczy sama obecność jakiejkolwiek cząstki drobnoustroju (w tym przypadku pochodzenia bakteryjnego), aby stymulować naturalną obronę organizmu, co można nazwać stanem gotowości immunologicznej. U dzieci mała ekspresja TRL jest przyczyną zwiększonej zapadalności na infekcje układu oddechowego. Ilość tych receptorów zwiększa się wraz z liczbą kontaktów z czynnikami chorobotwórczymi. Dlatego podawanie kolejnych dawek lizatów bakteryjnych i stymulowanie odporności w sposób nieswoisty zwiększa aktywność komórek odpornościowych również przeciw wirusom. Efekt ten został potwierdzony badaniami klinicznymi. Metaanaliza przeprowadzona w 2012 roku wykazała, że lizaty bakteryjne w porównaniu z placebo zmniejszają zakażenia dróg oddechowych o 41,21%. Zauważono, że skuteczność prewencji jest tym wyższa, im większa była podatność pacjenta na infekcje. Badacze odnotowali również wpływ wieku, u małych dzieci kuracja dawała lepsze efekty. U najmłodszych alergików będących przedmiotem obserwacji wyniki pozytywnego działania opisywanych preparatów oscylowały na podobnym poziomie.

Bezpieczeństwo i skuteczność

Bezpieczeństwo i skuteczność lizatów bakteryjnych zostały potwierdzone wieloma badaniami klinicznymi. Jak pokazują dane, nie zapewniają one stuprocentowej gwarancji uniknięcia choroby, ale ich stosowanie przynosi wiele korzyści. Biorąc pod uwagę liczbę możliwych nawrotów infekcji układu oddechowego w ciągu roku, zwłaszcza u dzieci (średnio 8–9), skracanie czasu choroby i zmniejszanie częstości antybiotykoterapii stanowią wystarczające powody, aby sięgać po te preparaty. Należy jednak podkreślić, że większość badań prowadzona była krótkoterminowo (6 miesięcy), dlatego mówi się o krótkotrwałej pamięci immunologicznej po przebytej kuracji.

Skład aktualnie dostępnych immunostymulatorów bakteryjnych działających w obrębie układu oddechowego

„Twój Farmaceuta” nr 13, wrzesień/październik 2017